Heima er bezt - 01.02.1961, Page 12

mjög oft getið, og sannar það, að á þeim stöðum hefur
skógur vraxið, þegar sögumar voru ritaðar. Víða eru
nú blásnir melar á þeim stöðum, sem sögur vorar segja,
að flokkar manna hafi falið sig í skóginum. Við það
má síðan bæta fjölda mörgum skjalfestum heimildum
seinni alda um skóga, sem nú eru löngu eyddir. Annað
sönnunargagn er sá aragrúi af örnefnum í öllum hér-
öðum landsins, sem benda til skóga, og síðast en ekki
sízt þær skógarleifar, sem enn finnast. Það væri annars
skemmtilegt viðfangsefni að setja á landsuppdrátt alla
þá staði, sem heimildir segja til um að skógur hafi vaxið
fyrrum. Ef menn sæju það allt þannig á einu blaði
myndu þeir tæplega efast lengur.
í hinni ágætu ritgerð um Skógana í Fnjóskadal dreg-
ur Sigurður Sigurðsson upp mynd af hvernig umhorfs
hafi verið þar í dalnum á landnámstíð: „Dalurinn hefur
allur verið viði vaxinn frá árósum inn til afdala. Á una-
irlendinu hefur verið stórvaxinn skógur af björk og
reynivið 25—35 álna háum. í Dalsmynninu (gljúfrun-
um) hafa greinar trjánna mætzt yfir miðri Fnjóská, því
að áin mun þá sjaldan hafa verið í ofvexti, vegna þess
að skógarnir hafa hindrað bráða vatnavexti.
Fyrir ofan miðjar hlíðar hefur skógurinn orðið smá-
vaxnari, og að síðustu aðeins viðarrunnar og fjalldrapi.
Gróðurinn efst í fjöllunum hefur verið Iíkur því sem
nú er. Hvergi í Fnjóskadal hafa þá sézt melar. Mýram-
ar hafa verið litlar sem engar, því að mestur hluti þeirra
mýraflóa, sem nú eru hefur verið skógi vaxinn.“ Þetta
er skrifað eftir að höf. hafði þaulkannað allar aðstæður,
og það er fullvíst, að lík hefði myndin orðið, hvar sem
vér hefðum litazt um í skjóli norðlenzkra dala eða
annars staðar um byggðir landsins.
Eyjafjarðarsýsla er nú meðal skógarsnauðustu héraða
landsins. Skjalfest gögn era fyrir því, að svo seint sem
í byrjun 18. aldar voru þar enn skógarnytjar á 66 býl-
um } nær öllum hreppum sýslunnar. Allmörg örnefni
benda þar á forna skóga svo sem Fagriskógur, og leifar
skóga hafa fundizt þar frá yztu nesjum til innstu dala.
Þannig eru kjarrleifar í Siglufirði, Héðinsfirði og Ólafs-
firði, og örlitlar leifar af birki hafa fundizt hjá Tjöm-
um, innsta bæ í Eyjafirði og Bakkaseli efst í Öxnadal.
Einnig má minna á að enn heitir Skógarhlíð á vestan-
verðri Öxnadalsheiði, þótt að vísu sé það vestan sýslu-
marka. Þegar skógarleifar finnast þannig á þeim stöð-
um, sem vænta má að einna óblíðust séu veðrakjör má
fara nærri um, hvernig verið hafi í hinum hlýjustu
sveitum. En skógarleifar hafa víðar haldizt upp til
fjalla, þar sem fjárbeitin hefur ekki náð til þeirra, og
sýna þær betur flestu öðru, hversu vítt skóglendið hef-
ur náð fyrrum. Þannig er víða skógarkjarr í fjöllunum
umhverfis Mývatnssveit. Inn af Skagafirði við Jökulsá
austari hef ég fundið kjarrleifar í nálægt 600 m hæð yfir
sjó. í Karlsdrætti og Hrefnubúðum við Hvítárvatn er
dálítið birkikjarr, og birki finnst í Gljúfurleit inn með
Þjórsá. Þessi dæmi, sem gripin hafa verið af mörgum
sýna áþreifanlega, að þar sem skógur hefur vaxið á út-
kjálkum og upp til háfjalla, þá hafi landið einnig verið
vaxið skógi miðsveitis, þar sem öll sldlyrði voru hag-
stæðari. Þó hafa óshólmar ánna vafalaust verið skóg-
lausir, og vera má að einhver mýra- og flóasvæði hafi
einnig verið skóglaus. En fullvíst er það, að mýrlendið
hefur verið miklum mun minna þá en nú sakir þess
vatns, sem skógurinn hefur bundið. En um leið og mýr-
lendið var minna að víðáttu hefur einnig verið hlýrra á
þeim slóðum.
2. Björk, og þó lítils vaxtar.
En furðu fljótt hefur á skógana gengið. Mikils þurfti
við um skógarnytjar. Rjóður voru þegar höggvin, þar
sem bæir voru reistir, og þau fóru stækkandi ár frá ári.
Eldsneyti, til að kynda langelda og til matsuðu hefur
ekki verið neitt smáræði á stórbýlum, eða þegar elda
þurfti ofan í heila herflokka. Stærstu skógartrén voru
hiklaust höggvin til raftviðar. Og sízt má gleyma kola-
gerð og rauðablæstri. Þegar landnámsmenn komu hing-
að kunnu þeir að bræða járn úr mýramálmi. Nóg var
af slíku málmgrýti hér á landi, og skógviður hvarvetna
auðfenginn til viðarkolagerðar. Rauðablásturinn varð
heimilisiðnaður jafnvel næstum því á hverjum bæ í
sumum sveitum landsins. Þannig hafa t. d. fundizt leifar
járnvinnslu á 14 stöðum í Fnjóskadal og á fimm af eyði-
býlum Þjórsárdals. Þessar tölur gefa góða hugmynd
um, hversu víða rauðablásturinn hafi verið stundaður í
sumum sveitum, en vafalítið er, að fleiri kurl mundu
koma til grafar um þetta efni, ef betur væri rannsakað,
því að enn skortir mjög á að útbreiðsla jámvinnslu hafi
verið könnuð um allt land. Síðast en ekki sízt var svo
beitin. En allt frá öndverðri byggð landsins, hafa skóg-
ar verið beittir hlífðarlaust, kom það að vísu harðast
niður á ungviðinu, og tálmaði eðlilegri endumýjun
skóganna. Snemma munu menn einnig hafa komizt á
lag með, að nota hið smágerðara lim birkisins til fóðurs,
að minnsta kosti handa nautgripum.
Eltki eru þessar staðreyndir raktar hér nokkrum til
áfellis. Þjóðin hlaut að bjarga sér eins og hún bezt gat,
enda þótt gengið væri nærri landkostum. Verður og að
hafa það í huga, að á þeim öldum vissu menn ekki, hvað
bjóða mátti náttúrunni í þeim efnum. Þá eru og miklar
líkur til, að árferði hafi farið versnandi eftir því sem
aldir Iiðu, og hefir það vitanlega átt sinn þátt í að skóg-
ar eyddust.
En er fram liðu stundir tók eyðing skóganna og um
leið rýrnun landkosta að segja til sín á öðrum sviðum í
landbúnaði íslendinga. í öndverða íslands byggð tóku
landnemarnir upp akuryrkju, svínarækt og alifugla.
Þessar greinir búskaparins leggjast allar niður um líkt
leyti. Eftir því sem næst verður komizt, hefur svína-
ræktinni verið tekið mjög að hnigna þegar á 13. öld,
þótt hún hverfi ekki með öllu fyrr en á 16. öld. Gæsa-
rækt leggst niður um sömu mundir en þó líklega öllu
fyrr, og akuryrkja mun horfin úr sögunni um allan
norðurhluta landsins fyrir 1200, enda þótt hún héldist
48 Heima er bezt