Heima er bezt - 01.10.1961, Blaðsíða 12

ÁRNI ÁRNASON FRÁ GRUND:
Bölvaldur Vestmannaeyja 1600—1848
r
ýmsum öldum hafa tímabil óáranar og sjúk-
dóma gengið yfir flestar byggðir Islands.
Má þar til nefna farsóttir, sem valdið hafa
manndauða, ógnum þrungin eldsumbrot, ísa-
lög og veðurhörkur, sem af hefur leitt fólks- og skepnu-
felli, skipskaða, fiskileysisár, grasbrest og í kjölfar þess
hina sárustu fátækt. Fjöldamargir kaflar sögu vorrar
eru svo hlaðnir frásögnum um hörmungar þessar, að
manni hrýs hugur við þeim þrautum, sem þjóðin hefur
þolað.
Ekki fóru Vestmannaeyjar varhluta af þrengingum
þeim, sem yfir meginlandið gengu. Hér var oft þröngt
í búi sakir aflaskorts og farsótta, og fátæktin var trúr
fylginautur manna. Þótt ekki væri lifandi eldfjall í
Vestmannaeyjum, sluppu eyjarskeggjar sjaldnast við
öskufall, þegar eldur var uppi í landi, né aðrar afleið-
ingar eldsumbrotanna. ÝTar þeim oft skenktur beiskur
bikar af þeim Heklu og Kötlu líkt og öðrum lands-
mönnum, einkum hinni síðarnefndu. Umbrot hennar
trylltu oft hafið umhverfis eyjarnar, svo að það varð
eins og hamslaus goshver. Fjallháir brotsjóar og hrika-
legar bylgjur skullu með tröllauknum krafti á eyjun-
um, gengu langt á land upp, brutu og eyðilögðu allt,
er á vegi þeirra varð. Ollu þessar hamfarir oft stór-
tjóni.
Aflabrestur lék Eyjarnar svo grátt sum árin, að ver-
tíðarhlutur stórskipa varð aðeins um og yfir 100 fiskar.
Skipa- og mannskaðar voru tíðir í Eyjum, og áttu fjöl-
mörg heimili um sárt að binda þeirra vegna. Búskapur
bænda þar var lítill, og stunduðu þeir þess vegna sjó-
inn af kappi, enda áttu þeir oftast afkomu sína undir
fiskveiðunum. Brygðust þær ásamt fuglaveiðunum,
mátti segja, að sultur væri fyrir hvers manns dyrum.
Ein plágan var þó flestum verri, og Iá hún eins og
mara á eyjabúum öldum saman. Þessi plága var barna-
dauðinn mikli og óviðráðanlegi, sem kallaður var „gin-
klofi“. Veiki þessi var svo skæð, að naumlega var ör-
uggt um líf nokkurs barns í Eyjum, jafnvel þótt mæð-
urnar færu upp til meginlandsins til að ala þau. Mörg
börn létust þar eða tóku veikina eftir að þau komu ung
til Eyjanna. Munu börn 5 til 7 ára gömul oft hafa sýkzt,
er þau komu frá meginlandinu, þótt ekki séu til sér-
stakar skýrslur um það.
Talið er að veikinnar hafi fyrst orðið vart í Eyjum
um 1630, þó má vel vera, að hún hafi borizt þangað
fyrr með fólki frá írlandi. En umrætt ár skrifar Kirkju-
bæjarklerkur hér, að fjórar konur hafi látizt úr gin-
klofa, og auk þess 29 börn af 37, sem fæddust þar á
þremur árum, 1627—1630. Af þessu sést, að fullorðið
fólk hefur einnig orðið veikinni að bráð.
í ritgerð séra Gissurar Péturssonar að Ofanleiti
1703 er veikinni lýst svo, „að hún líkist mjög smadrcetti,
sem afmyttdi, teygi og togi sundur limina og geri hold-
ið blásvartu. Veikin magnaðist eftir því sem fólkinu
fjölgaði. Við ekkert varð ráðið, enda var ekkert til
varnar henni, nema ýmiss konar skottulækningar, sem
fólkið greip til í vandræðum sínum, en gerðu að sjálf-
sögðu lítið eða ekkert gagn. Lengi var læknum ókunn-
ugt um orsakir veiki þessarar, og talið var, að hún
þekktist hvergi nema í Vestmannaeyjum. Síðar kom
þó í Ijós, að hún var einnig landlæg í írlandi. Sumir
töldu, að hún stafaði af fuglakjöts- eða fiskáti, en aðrir
töldu hana koma af sóðaskap, af notkun fýlafiðurs í
sængurfatnað, sem mjög var almennt, eða af mjög
vondu neyzluvatni.
Sveinn Pálsson, læknir fór til Eyja 1799, til þess að
kanna sjúkdóm þenna, og aðhylltist hann ofangreindar
ástæður. Fýlafiður er afardaunillt, nema það sé mjög
vel hreinsað, en slíkt hefur sennilega verið ókunn hrein-
lætisráðstöfun í þá daga. Allflestir efnaðri menn not-
uðu hins vegar lundafiður í sængurfatnað)Xen það var
of dýrt fyrir alþýðu manna.
Það var eðlilegt, að læknar kenndu óheilnæmu
neyzluvatni um veikina, eins og Sveinn Pálsson. Allur
þorri fólks sótti neyzluvatn í svonefnda „Vilpua. Það
er tjörn, sem aðrennsli hefur á alla vegu frá aðliggjandi
túnum, en frárennsli er ekkert úr henni nema í stór-
leysingum. Á túnin var búpeningi beitt að sjálfsögðu,
og á þau var borinn alls konar húsdýraáburður, fiskúr-
gangur o. fl. eftir því sem þörf krafði. Af túnunum
rann svo vatn blandað þessum áburði í Vilpu, og má
fara nærri um, að það hefur ekki verið hollt til drykkj-
ar eða neyzlu yfirleitt.
Brunnar við hús voru sízt betri, ef þeir voru þá
nokkrir til. Þeir voru opnir og oftast grafnir í túnum
bændanna (sbr. brunninn í Dölum, iVIiðhúsum og víð-
ar). Steinlímdir brunnar komu hér ekki til sögunnar
fyrr en skömmu fyrir síðustu aldamót, líklega 1880—
1885, nema við fæðingarstofnunina, Dönsku húsin og á
tveimur stöðum öðrum.
Til þess að bæta úr þessu lögðu læknar eindregið til
í fyrsta lagi, að vatnsbrunnar væru hafðir lokaðir, og í
öðru lagi að til drykkjar væri eingöngu notað bergvatn
úr Klettshelli í Yztakletti, frá Heimakletti undir Löngu
og úr vatnslindinni inni í Herjólfsdal.
Læknisvitjanir voru erfiðar úr Eyjum, og oft var alls-
340 Heima er bezt