Heima er bezt - 01.10.1961, Blaðsíða 19

HJALTI JONSSON, HOLUM I HORNAFIRÐI:
rœba flutt við vígslu brúarinnar 50. júlí 1961
Háttvirtu samkomugestir!
Við komum sér saman í dag til að fagna unnum
sigri.
Eitt hið versta forað hér í Austur-Skaftafellssýslu,
eitt af stórvötnunum, sem falla undan Vatnaiökli,
Hornafjarðarfljót, sem ótal sinnum hefur valdið ferða-
mönnum töfum, margs konar erfiðleikum og jafnvel
fjörtjóni, er nú úr sögunni sem slíkt.
Hornafjarðarfljót hafa um hálfa aðra öld, að minnsta
kosti, oltið hér yfir stórt landssvæði, sem áður var grasi
vaxið og voru þar uppgripa slægjur, taldar óuppvinn-
anlegar og það segja sagnirnar, að öll sveitin (Nesja-
sveit) hafi sótt þangað heyskap, jafnvel frá Horni, sem
allir kunnugir þekkja, að er langur og var vondur veg-
ur.
Það sagði mér á unglingsárum mínum gamall mað-
ur, sem ólst upp í Hoffelli, að hann myndi vel eftir
því, er Hornsmenn voru að heyja í Hoffellsengjum.
Ég heyrði Hka gamla fólkið í Hoffelli tala um það,
að í tíð Jóns Helgasonar sýslumanns hefðu fjallgöngu-
menn farið á hestum inn í Múla, þegar þeir smöluðu
Núpana, en Múli heitir fjallið, sem skagar lengst vest-
ur í jökulinn. Vestasta fjallið í Hoffellsfjöllunum. Þeg-
ar ég var í Hoffelli, fyrir 40 árum, gengum við alltaf
yfir jökulinn, beina leið frá Geitafellsbjörgunum inn í
Múla, þegar við smöluðum Núpana. Var það röskur
tveggja tíma gangur á jökli.
Til þess að komast þessa leið með hesta, verður
skriðjökullinn milli Núpa og Viðborðshálsa að hafa
verið mjög lítill eða enginn, en um það eru engar skráð-
ar heimildir, svo kunnugt sé, aðeins þessi óljósa sögn:
„í tíð Jóns Helgasonar“, en hann kom að Hoffelli
1762, eða þar um bil, og bjó þar fram undir 1800, en
þá tók við búi af honum Eiríkur Benediktsson frá
Árnanesi, tengdasonur hans, og bjó þar blómabúi til
1839, er hann flutti að Árnanesi og afhenti syni sínum
Guðmundi jörðina Hoffell, sem þá var orðin svipur
hjá sjón í samanburði við það sem áður var.
Nú hafði skriðjökulhnn gengið fram milli Gæsa-
heiðar og Múla. Hann hafði fengið fyrirstöður við
Svínafellsfjall að vestan og Geitafellsbjörg að austan
og vantaði lítið á, að hamr yrði jafnhár þeim. Hann
lokaði fyrir allt vatnsrennsli frá fjöllunum fyrir vestan
Geitafellsgil, svo þar mynduðust þrjú stöðuvötn, sem
óhemju mikið vatn safnaðist í. Vötn þessi hétu: Efsta-
fellsvatn, Gjávatn og Múlavatn. Þegar vatn hafði safn-
azt í þau að vissu marki, svo, að yfirborð vatnsins
nálgaðist hæð jökulsins, virtist það lyfta honum og
náði þá framrás undir hann. Kom þá hlaup í Fljótin,
sem kallað var. Vatnið flæddi yfir allan sandinn, svo
ekki sást votta fyrir eyri milli Svínafells og Hoffells,
síðan flæddi það yfir allan geiminn hér milli fjallanna,
svo það sýndist eins og fjörður yfir að líta. ísjakar,
sem vatnið braut úr jöklinum, ultu með því fram á
sandinn. Hinir stærstu komust skammt, en þeir smærri
fram á milli bæjanna Svínafells og Hoffells og jafnvel
lengra.
Þessi hlaup vöruðu ekki lengi, vanalega ekki meira
en tæpan sólarhring, eftir að ég kom til minnis, eink-
um ef hlaupið var úr Efstafellsvatninu, því það forða-
búr tæmdist algerlega, svo ganga mátti þurrum fótum
um botn þess og áin í gilinu rann beint undir jökulinn,
en það varaði aðeins fáa daga. Sá farvegur lokaðist
fljótt og stöðuvatnið myndaðist á ný. Þegar hlaup var
nýafstaðið, sást varla farvegur eftir vatn á sandinum,
því hlaupið sléttaði yfir þá alla. Það var því ágætt að
fara yfir Fljótin þegar það var nýafstaðið. Ég get sagt
það til dæmis, að ég fór einu sinni yfir þau milli Svína-
fells og Hoffells, er hlaup var að mestu fjarað, en voru
þó dálitlar eftirstöðvar af vatni á sandinum. Hundur
var með mér, fremur lítill, en hvergi var vatnið svo
djúpt, að hann færi á sund.
Stærð stöðuvatnanna, eins og þau voru mest, er ekki
auðvelt að áætla, en ég býst við að ekki sé of í lagt,
þó maður nefni 1—2 ferkílómetra. Dýpi í Efstafells-
vatninu má sjá af því, að þegar það var að ná hámarki,
rann vatn úr því yfir Geitafell, um skarðið hjá Lóma-
tjörn og niður úr Melagili. Var þá stundum lítt fært að
reka fé yfir það út á Geitafellsbjörgin og alls ekki ær
með ung lömb. En hæð úr skarðinu, sem ég nefndi,
niður á gilbotninn er, að minnsta kosti nálægt 200 metr-
ar, og það er þá dýpi vatnsins.
Dýpi Gjávatnsins má sjá á því, að þegar það hafði
náð hámarki, rann það út með Gjátöngum og yfir
Efstafellsnesið, í Þverárgilið og kom þar í Efstafells-
vatnið. En úr Múlavatninu rann út með Lyngtungna-
fjalli í Gjávatnið.
Það virðist svo, eftir þeim ófullkomnu sögnum sem
við höfum, að jökullinn hafi aðallega gengið fram, um
og eftir 1800 og eyðilegging landsins orðið mest á
áliðnu tímabilinu frá 1800—1840. Ég gat þess áðan að
Eiríkur Benediktsson hefði flutt frá Hoffelli 1839 og
Heima er bezt 347