Heima er bezt - 01.02.1965, Blaðsíða 13

STEINDÓR STEINDÓRSSON FRÁ HLÖÐUM:
A ORÆFASLOÐUM
INNGANGUR.
Ieiðar og fjöll, auðnir og óskalönd. — Það er
liðinn aldarþriðjungur, síðan leiðir mínar lágu
fyrst á vit íslenzkra öræfa. Síðan eru ferðirn-
ar orðnar býsna margar. Eg hef farið bæði
einn míns liðs og í hópi vaskra og glaðra förunauta, en
hvort sem er, þá mæta öræfin mér alltaf með sömu
töfrum. Víðerni þeirra seiðir og lokkar, fjallakyrrðin
róar og sefar. Stórbrotið útsýni til fjalla og jökla, eða
smáfelldar gróðurtorfur og blómahvammar veita auganu
sama unað nú sem fyrr. Og alltaf færa öræfin ferða-
manninum eitthvað nýtt, hversu oft sem farið er, jafn-
vel á sömu slóðir. Sjónarspil ljóss og skugga, veðra-
brigði og vatnavextir, allt er þetta síbreytilegt, og áhrif-
in alltaf ný og fersk. En allt um breytileikann eru öræf-
in samt hin sömu eins og fyrr, en ferðalög um hálendi
íslands hafa á þessum aldarþriðjungi tekið þeim breyt-
ingum, að engan okkar samferðamannanna frá árun-
um eftir 1930 hefði dreymt um það, að við mundum
lifa slíka gjörbyltingu. Þá varð hvergi farið um hálend-
ið nema gangandi eða á hestbaki, og sum öræfasvæði
því næsta torkönnuð sakir hagleysis og vegalengda. Þá
var t. d. vandkvæðum bundið að fara inn í Öskju, en
nú eru sum torfærustu svæðin frá þeim tímum heim-
sótt af hundruðum manna á hverju sumri, og bílarnir
þjóta yfir auða sandana, eða brjótast hægt en örugg-
lega um urðir og hraun. Faðmur öræfanna hefur opn-
azt hverjum manni að heita má. Það er að vísu fagn-
aðarefni, að nú er það flestum kleift að sækja sér þang-
að yndisauka og hressingu, en samt hafa þau glatað við
það nokkru af töfrum sínum. Það er ekki lengur hægt
að láta sig dreyma um dali útilegumanna né yfir-
skyggð pláss, og mitt í kyrrðinni á maður þess nú von,
að þegar minnst varir, sé hún rofin af bílaskrölti og
skarkala, og auðir sandarnir, þar sem enginn manns-
fótur hafði stigið eru sundurskornir af bílaslóðum, með
öllu, sem þeim fylgir.
En eitt helzt óbreytt. Hver, sem öræfin hafa eitt sinn
seitt á vald sitt, leitar þangað á ný, og svo er einnig
um mig. Naumast finnst mér nokkurt sumar vera
reglulegt sumar, fái ég ekki andað að mér fjallalofti,
þótt ekki sé nema stuttan tíma, gefið mig á vald öræfa-
þagnarinnar og teygað angan úr grasi. Og í þetta sinn
ætla ég að rifja upp nokkrar stundir frá liðnu sumri
eða eins og skáldið segir „að svífa burt og setjast hjá
sumargleði minni“.
Tilefni ferðalaga minna í sumar var, að ég hef nú
um allmörg ár unnið með flokki frá Atvinnudeild há-
skólans, sem gerir kort af gróðurfari hálendisins, eða
nánar til tekið afréttum landsins. Starf þetta var hafið
fyrir um tug ára, en fyrst síðustu árin hefur verið að
því unnið af fullum krafti. En hvaða tilgangi mundi
slíkt þjóna? mun einhver spyrja. Mér þykir því hlýða
að gefa lesendum Heima er bezt ofur-litla hugmynd
þar um.
Frá upphafi íslands byggðar, hafa afréttir og heiða-
lönd verið varasjóður íslenzkra byggða. Þangað hafa
stóðhross og sauðfénaður sótt sumareldi sitt. Fæstum
hefur til hugar komið annað en þessi sjóður væri þrot-
laus, hve miklu, sem úr honum væri ausið. Þar hefur
víðáttan villt mönnum sýn. Öld eftir öld hafa menn
ugglitlir horft á svarta sandmekki þyrlast ofan af ör-
æfum og leggjast eins og mistur og móðu yfir byggð-
irnar. Þeir hafa séð, hvernig gróðurtorfur hafa sorfizt
utan og minnkað ár frá ári, og smám saman hafa stór
eða smá svæði breytzt í örfoka mela. En þótt staðreynd-
irnar hafi blasað við, hefur fæstum komið til hugar, að
hér væri um annað að ræða en náttúrulögmál, að of-
notkun landsins ætti þarna þátt í hefur flestum verið
eins og lokuð bók.
Ekki hafði ég farið margar ferðir til fjalla, þegar mér
varð það Ijóst, að gróðri á afréttarlöndum væri víða
ofboðið. Ymsir aðrir höfðu sömu sögu að segja, en þótt
við létum til okkar heyrá, vildu fáir trúa, enda voru
þetta aðallega bóklærðir ferðalangar, og hvað máttu
þeir sín á móti reynslunni. Vald vanans er rótgróið, og
einnig trú manna á brjóstvitið umfram fræðilega rann-
sókn. Fyrir nokkrum árum tók Atvinnudeild háskól-
ans málið í sínar hendur. Landspjöllin voru svo aug-
Ijós, og líkurnar fyrir að ofmikil beit mundi á mörg-
um stöðum vera ein meginorsökin, að ekki gat lengur
beðið að taka málið til gaumgæfilegrar rannsóknar, því
að Ijóst var það hverjum manni, að vá var fyrir dyr-
um, ef jarðvegur landsins fyki smám saman á haf út.
En víst var, að uppblástur, sem sótti ofan í byggðirnar,
átti mjög upptök sín inni á afréttum og heiðalöndum.
Við bættist og, að afréttarféð reyndist verða rýrara
eftir því sem fjölgaði í högunum.
Þegar svo var komið, var ráðizt í það fyrirtæki að
Heima er bezt 57