Heima er bezt - 01.09.1983, Síða 25

Inngangur og
sögulegt yfirlit
Á síðustu árum aldarinnar sem leið var
fyrst farið að tala um rafmagn hér á
landi. Maður að nafni Frímann B. Arn-
grímsson hafði numið þau fræði ÍKan-
ada. Hann var rafmagnsverkfræðingur
og hafði unnið við ýmis rafmagnsfyrir-
tæki áður en hann kom hingað að boða
mönnum notagildi rafmagnsins, en það
var árið 1894. Á árunum þar á eftir hélt
hann marga fyrirlestra hér á landi um
rafmagnsmál og hvatti menn mjög til að
virkja íslensk fallvötn til rafmagnsfram-
leiðslu. Hann lýsti þvf skilmerkilega,
hvaða gagn menn gætu haft af raf-
magninu og hvaða áhrif, efnahagsleg,
félagsleg og mannvistarleg, rafmagnið
mundi hafa á mannlífið, ef menn tækju
það í þjónustu sína. Þessi áróður Frí-
manns hafði mikil áhrif á marga og fóru
menn að huga að þessum málum. En
þegar Frímann hætti áróðrinum hér
heima og hélt aftur utan, fór að fyrnast
yfir þessi mál, enda ýmis önnur mál á
döfinni, sem tóku hugi manna, svo sem
vatnsveitumál, endurskoðun stjórnar-
skrárinnar, væntanlegur aðskilnaður
íslendinga og Dana, stofnun háskól-
ans, stofnun berklahælis og holds-
veikrahælis o.fl.
Þrátt fyrir þetta voru fyrstu rafljósin
kveikt hér á landi árið 1899, en það var í
prentsmiðju ísafoldar í Reykjavík.
Rafali var tengdur við hraðpressu, sem
prentsmiðjan var búin að fá og var hún
drifin af olíumótor. Þetta voru kolboga-
Ijós og voru sett upp nánast til gamans
og í tilraunaskyni, en Ijósin voru í
vinnustofu Eyjólfs Þorkelssonar úr-
smiðs og í prentsmiðjunni ísafold, en
Eyjólfur hafði staöið fyrir þessum fram-
kvæmdum með rafmagnsbúnaðinn.
Síðan liðu 5 ár og lítið gerðist í raf-
magnsmálum íslendinga.
En árið 1904 setti Jóhannes Reykdal
upp rafstöð í Hafnarfjarðarlæk og
miðlaði hann straum frá henni til 16
húsa í nágrenninu. Honum til aðstoðar
var Halldór nokkur Guðmundsson, sem
nýlega hafði lokið prófi í þessum fræð-
um í Þýskalandi og kom hann síðan
mikið við sögu rafmagnsmála á íslandi
á árunum þar á eftir. Þessi fyrsti rafali
var 9 kW að stærð, en fljótt fannst Jó-
hannesi hann vera of lítill og setti því
aðra stöð upp árið 1906 og var hún 37
kW.
Eftir að fyrsta vélin var komin í
Hafnarfirði, fór Halldór Guðmundsson
utan til Noregs á vegum Reykjavíkur-
bæjar til þess að kynna sér rafvæðingu
þar. Þegar heim kom, lagði hann fram
fróðlega skýrslu um þessa kynnisferð
sína. Síðan vann hann mikið af raf-
magnsmálum hér á landi. Hann var
hrifinn af Sogsfossum til virkjunar, en
taldi þá samt of stóra fyrir hinn litla
markað. Elliðaárnar komu mjög til
greina, en þær voru í eigu útlendinga
og voru auk þess óöruggar að vetrar-
lagi. Hann réði því Reykvíkingum til að
nota díselvélar til rafmagnsframleiðslu
fyrst í stað og fóru margir að ráðum
hans og var hann mönnum innan
handar við uppsetningu slíkra raf-
stöðva á næstu árum.
Halldór Guðmundsson kom síðan
mjög við sögu rafmagnsmála út um
landið og vann að uppsetningu raf-
stöðva og lagningu rafmagnsleiðslna
frá þeim á árunum 1910—1920. Á þeim
árum voru því reistar vatnsaflsstöðvar
t.d. á Eskifirði, Vík í Mýrdal, Seyðis-
Fyrstu vatnsaflsrafstöðina
setti Jóhannes Reykdal upp í
Hafnarfirði 1904. . .
firði, Siglufirði, Bíldudal, Patreksfirði
og Húsavík. Auk þess fengu Vest-
mannaeyingar rafmagn frá díselrafstöð
árið 1915.
Þegar hér var komið sögu, var virkjað
vatnsafl hér á landi komið upp í 370
hestöfl. í Reykjavík var reist gasstöð til
Ijósa og suðu fyrir almenning og mun
það hafa tafið fyrir virkjun vatnsafls til
raforkuframleiðslu. Árið 1915 voru svo
sett lög um rafveitur, sem síðan voru
felld inn ívatnalögin, sem sett voru árið
1923. í Reykjavík var svo endanlega
samþykkt, árið 1918, að gera vatns-
aflsvirkjun til almenningsnota og urðu
Elliðaárnar nú fyrir valinu. Komst fyrsti
áfangi þeirrar virkjunar í gagnið árið
1921.
Síðan komu aðrar vatnsaflsstöðvartil
sögunnar fyrir kaupstaði og kauptún
landsins og má þar til að nefna m.a.
Glerárvirkjun fyrir Akureyri, rafstöðvar
fyrir Fáskrúðsfjörð, Sauðárkrók,
Blönduós, Hofsós, Reyðarfjörð,
Hveragerði, ísafjörð, Dalvík og fleiri.
Allar þessar rafstöðvar og fleiri, voru til
almenningsnota í þéttbýli landsins og
voru í eigu viðkomandi sveitarfélaga
eða almenningsfélaga. Svo voru ýmsir
staðir, sem ekki höfðu vatnsafl í ná-
grenni sínu, en þeirra raforkuþörf var
mætt að nokkru leyti með rafmagni frá
díselvélasamstæðum, sem komið var
upp til almenningsnota. Einnig settu
margir einstaklingar upp díselstöðvar,
til eigin nota, t.d. síldarverksmðjur,
frystihús og mörg iðnaðarfyrirtæki, auk
annarra almennra notenda.
/ ,,Dynskógum“, hinu
vandaða riti Vestur-
Skaftfellinga 1983, birtist
þaulunnin, yfirgripsmikil
og skemmtileg grein eftir
Þórólf Árnason véla-
verkfræðing um raf-
væðingu í Vestur-Skafta-
fellssýslu. Þar er m.a.
þessi mynd af rafstöðv-
arhúsunum tveimur hjá
Seglbúðum, annað frá
árinu 1926 en hitt frá
1956. Aðaldreifingaraðili
,,Dynskóga“ er Björgvin
Salómonsson, Reykja-
VÍk. Mynd: Þ.Á.
Skýrslu Ágústs fylgir skrá yfir allar vatns-
aflsrafstöðvar, sem reistar hafa verið fyrir
sveitabæi á fslandi frá upphafi og eru þær
taldar upp í hverjum hrepp og sýslu vestur
og norður um land, haldið frá Reykjavik,
kring um landið. Þar er skýrt frá lögsagnar-
umdæmi, heiti sveitarfélags, heiti sveita-
bæja, fjölda heimila sem fá rafmagn frá
hverri stöð, afli stöðvar, spennu og straum-
tegund, gerð túrbínu, hvenær stöðvarnar
voru teknar í gagnið, ef vitað er, hvenær
endurbyggðar og hvenær lagðar niður. Síð-
an kemur skrá yfir hversu margar stöðvar
voru reistar íhverjum hreppi landsins og
samanlagt afl þeirra, hversu margar voru f
gangi á þessu ári og hve margar af þeim
eru á bæjum sem hafa ekki rafmagn frá
samveitum.
Heimaerbezt 293