Heima er bezt - 01.09.1983, Qupperneq 26

Sveitarafvæðing á Islandi
Litlar vatnsaf Israfstöðvar
Bjarni Runólfsson var sjálf-
menntaöur eldhugi og smíð-
aði a.m.k. 120 túrbínur á ár-
unum 1927—1937. . .
Forvígismenn
Ekki fór hjá því, að fólk í sveitum lands-
ins kynntist kostum og þægindum raf-
magnsins í þéttbýlisstöðunum í kring
um sig, þó að ekki væru þá tök á að
leiða rafmagnið út um sveitirnar vegna
mikilla vegalengda frá orkuverunum og
fátæktar bændanna. Margir tæknifróð-
ir menn höfðu á þessum árum komið til
sögunnar hér á landi í sambandi við
áðurgreindar rafstöðvar og rafveitur.
Sumir þessara manna kunnu skil á
mælingum og athugunum, sem gera
þarf, til þess að hægt sé að byggja
vatsaflsvirkjun. Hvöttu þeir þændur til
þess að athuga möguleika á að virkja
læki og ár í nágrenni bæja sinna, og
voru þeim hjálplegir við mælingar og
áætlanir fyrir smávirkjanir til heimilis-
notkunar. Hér má aftur nefna Halldór
Guðmundsson, Eirík Ormsson, Eirík
Hjartarson, og marga aðra. Síðast en
ekki síst má nefna Bjarna Runólfsson
frá Hólmi í Landbroti, en hann var
sjálfmenntaður en eldheitur áhuga- og
framkvæmdamaður á þessu sviði,
ásamt öðrum góðum mönnum, sem
hann hafði í þjónustu sinni. Þessir
menn og margir aðrir lærðu af reynsl-
unni og gátu sumir þeirra lesið erlend
mál, og notfært sér þannig handbækur
og annan fróðleik um þessa hluti.
Bjarni var t.d. mikill völundur til allra
verka. Hann kom sér upp vélsmiðju á
heimili sínu og voru þar smíðaðar
a.m.k. 120 túrbínur á árunum
1927-1937, sem notaðarvoru ísveitum
Bjarni Runólfsson.
landsins, og víðar, til rafmagnsfram-
leiðslu.
Margir aðrir sjálfmenntaðir menn
komu til sögunnar í sveitum landsins,
sem unnu að túrbínusmíði, gerð þrýsti-
vatnspípna, mælingum á fallhæð,
vatnsmagni, og vatnsvegum smávirkj-
ana hér á landi. Nefna má Eirík og
Sigurjón Björnssyni frá Svínadal í
Skaftártungum, sem báðir unnu um
tíma með Bjarna Runólfssyni, Einar
Sverrisson bónda í Kaldrananesi í
Mýrdal, Sigfús H. Vigfússon bónda í
Geirlandi í Kirkjubæjarhreppi, Helga
Arason bónda og vélsmið á Fagur-
hólsmýri, Hofshreppi, A-Skaftafells-
sýslu, Skarphéðin á Vagnsstöðum,
Borgarhafnarhreppi, A-Skaftafells-
sýslu, og marga aðra, sem of langt yrði
upp að telja.
Á síðari árum má svo nefna vél-
smiðjur í Reykjavík, sem fóru að smíða
túrbínur. Einnig einstaklinga, svo sem
Jón Sigurgeirsson, Árteigi, Köldukinn,
og fleiri. Bjarni á Hólmi og aðrir áhuga-
menn hvöttu bændur mjög til að virkja
hjá sér, ef skilyrði voru fyrir hendi.
Bjarni mældi fyrir stöðvunum sem hann
reisti, smíðaði túrbínurnar í mörgum
tilfellum, eða pantaði þær frá útlönd-
um. Hann pantaði rafalana og rafbún-
aðinn, stálpípur fyrir aðrennsli vatns, ef
þannig hagaði til og einnig efni ílínur.
Stundum voru trépípur pantaðar frá
útlöndum og stundum voru þær
heimasmíðaðar.
Framkvæmdir við
smávirkjanir
Að sjálfsögðu var mikil vinna, sem leysa
þurfti af hendi, þegar byggja skyldi
smávirkjun. Fyrir utan hina sérhæfðu
fagvinnu þurfti að byggja Iftið hús utan
um vélasamstæðuna, sem var þá oft úr
torfi og grjóti og með bárujárnsþaki.
Stundum voru þetta timburbyggingar
og stundum steinhús. Síðan þurfti að
gera stíflu í lækinn, sem virkjaður var.
Oft voru það jarðstíflur með lítilli inn-
taksþró og botnrás, sem hægt var að
opna til hreinsunar á þrónni og yfirfalli
til að taka við flóðum í læknum. Stund-
um voru þetta veglegri mannvirki, oft úr
timbri eða þá steinsteypu, og fór það
eftir efnum manna og aðstæðum á
hverjum stað. f inntaksþrónni var
venjulega járnrist fyrir pípuopinu, sem
hindraði að möl og grjót færi inn í píp-
una. Lokubúnaður á stíflu var venju-
lega hleri, sem hægt var að setja fyrir
pípuna með höndunum. Þrýstivatns-
pípan var oftast niðurgrafin, ef hægt
var, og þurfti að jafna vel undir hana og
ganga frá festingum, þar sem beygjur
voru á henni. Oft þurfti að gera skurði í
landið ofan við stífluna til þess að safna
vatni úr mýrum og öðrum lækjum að
inntakinu. Einnig þurfti stundum að
grafa skurð fyrir vatnið, sem rann frá
rafstöóinni.
Alla þessa vinnu, sem upp var talin,
þ.e. smíði á húsi, gerð stíflu, samsetn-
ingu og frágang pípu, jarðvinnu
margskonar, og lagningu línu að bæj-
um, gátu bændur sjálfir gert. Fengu
þeir venjulega hjálp vandamanna og
nágranna við verkið gegn endurgjaldi
með vinnu síðar, ef með þurfti. Það sem
kaupa þurfti, var því allt erlent efni,
timbur og sement, rafali og mælitæki,
efni í þrýstivatnspípu, raflagnarefni
utanhúss og innan, svo og túrbínan,
sem oft var innlend. Einnig þurfti að
kaupa alla sérhæfða vinnu, sem oftast
var leyst af hendi af Bjarna Runólfssyni,
mönnum hans eða öðrum slíkum.
Stærðir þessara sveitarafstöðva voru
mjög mismunandi, allt frá nokkur
hundruð vöttum upp í nokkra tugi kíló-
vatta. Fór það eftir ýmsu svo sem efna-
hag manna, lánsmöguleikum, fjölda
heimila, sem nota skyldu orkuna, stærð
fallvatnsins og fallhæð, verði á hverju
virkjuðu kW, aflþörfinni hjá mönnum
o.fl. Á síðustu árum hefir þetta farið upp
í 150-200 kW.
Margt við heimavirkjanirnar
gátu bændur sjálfir gert. . .
294 Heima er bezt