Heima er bezt - 01.09.1983, Qupperneq 28

íbúafj öldi landsins
Árið 1950, eða þegar flestar sveitaraf-
stöðvar voru í notkun, voru íbúar
landsins sem hér segir:
Þessi rafstöð
á Snæfellsnesi
má muna sinn fífil fegri.
Mynd: ÓHT.
Reykjavík ásamt umliggjandi þéttbýli ........ 58.400
Aðrir kaupstaðir............................. 32.000
Kauptún...................................... 19.400
Sveitir landsins............................. 34.400
Samtals: 144.200
Kaupstaðirnir og kauptúnin eru víðs-
vegar kring um landið á ströndum þess,
og sveitir landsins á láglendinu á
ströndunum og í dölum upp frá þeim.
Þar er dreifbýli og langt á milli manna
og því dýrt að veita rafmagni til notk-
unar þar, en notkun lítil hjá hverjum
bónda. Umrætt ár voru 1,4 íbúar á
hverjum ferkílómetra landsins, allt
þéttbýlið meðtalið, en allt miðbik
landsins og hálendið er óbyggt, enda
aðeins 20% landsins ræktanlegt.
Hlutverk Orkusjóðs var m.a.
að lána bændum allt að 2/3
stofnkostnaðar við heima-
virkjanir. . .
Frekari þróun
Þó farið væri að veita rafmagni frá al-
menningsrafstöðvum út um þéttbýlustu
sveitir landsins á 5. áratugnum, var tal-
ið að almennar sveitaveitur væru of
dýrar fyrir það litla afl sem um þær yrði
sent, svo aö sveitirnar urðu af þeim
ástæðum útundan í rafvæðingu frá
samveitunum. Menn reyndu því íaukn-
um mæli að virkja þá læki og þær
smáár sem næstar voru sveitabæjum.
Línur frá þessum heimilisrafstöðvum
voru stuttar og lágspenntar. Þó þetta
væri sumstaðar dýrt í upphafi, vildu
menn samt nokkuð til vinna til að fá
rafmagn, ef hægt var að fá lán til þess
með viðunandi kjörum.
Árið 1946 voru svo sett raforkulög og
upp úr því stofnaðar Rafmagnsveitur
ríkisins og Héraðsrafmagnsveitur
ríkisins, sem hafa skyldu það hlutverk
m.a. að rafvæða sveitirnar. Einnig var
stofnaður Raforkusjóður, sem síðar hét
Orkusjóður, og var hlutverk hans m.a.
,,að veita einstökum bændum, sem
einir eða fleiri saman reisa vatns-
aflsrafstöðvar til heimilisnota utan
þess svæðis, sem Héraðsraf-
magnsveitum er ætlað að ná til í
náinni framtíð, lán að upphæð allt
að 2/3 stofnkostnaðar viðkom-
andi vatnsvirkjana og línulagna
heim að bæjarvegg
(sbr. lög nr. 12.2 apríl 1946, V. kafla, 35.
grein, Raforkulög.)
Þessi lög um fjármögnun einkaraf-
stöðva urðu til þess, að fjölmargir
bændur fóru að virkja læki sína til
heimilisnota, til viðbótar við það sem
áður var búið að virkja.
Heimildum íþessa ritsmíð var safnað víða að, t.d. úr ölium þeim útgátum, sem komið hafa af
bókinni „Rafveitur á islandi" sem Rafmagnseftirlit ríkisins hefir gefið út af og til frá 1939,
úrskjalasafnl og spjaldskrám Rafmagnseftirlits ríkisins, úr ýmsum ritum sem Samband
íslenskra rafveitna hefir gefið út, hjá Sveini Þórðarsyni starfsmanni Rafmagnseftirlitsins,
hjá Gísla Björnssyni, áður rafveitustjóra á Höfn í Hornafirði, hjá Einari Sverrissynl,
Kaldrananesi, Mýrdal, hjá bræðrunum Sigurjóni og Eiríki Björnssonum frá Svínadal í
Skaftártungum, hjá Sigfúsi H. Vlgfússyni, Geirlandi í Kirkjubæjarhreppi og víðar að. Allir
þessir menn og margir aðrir hafa unnið meira og minna við smíði og uppsetningu sveita-
rafstöðvanna og kann ég þeim öflum bestu þakkir fyrir góða samvinnu og upplýslngar.
Reykjavík ídesember 1982 Agúst Ha|b|aub
Margir fyrri eigendur sveita-
rafstöðvanna sjá nú eftir að
hafa ekki haldið þeim við, því
þeir sem það ha fa gert spara
drjúgum.. .
Dreifing frá
samveitum
Með lögum nr. 53. 21. apríl 1954 var svo
gert sérstakt átak til að rafvæða allt
landið á næstu 10 árum og var strax
hafist handa við það. Þetta varð til
þess, að margir sem höfðu komið sér
upp einkarafstöðvum áður, fengu nú
rafmagn frá samveitum til viðbótar. og
aðrir sem höfðu ætlað sér að byggja
einkavatnsaflstöðvar, hættu við það.
Rafmagnsveitur ríkisins höfðu líka það
sjónarmið, að bændur skyldu hætta við
einkastöðvarnar og láta samveituraf-
magnið duga. Ástæðan fyrir þessu
sjónarmiði var m.a. sú, að þá gátu
Rafmagnsveiturnar selt meira rafmagn
og til fleiri aðila, svo að hægara var þá
um vik að rökstyðja þörfina fyrir sam-
veitur út um sveitir landsins.
Þegar svo samveiturafmagn var
komið í sveitirnar, fóru margir þeir aðil-
ar, sem áttu einkarafstöðvar, að slá
slöku við rekstur og viðhald þeirra,
sérstaklega þeirra litlu. Það fór þvívíða
svo, að menn hættu að nota þær og
þær dröbbuðust niður og eyðilögðust.
Mönnum þótti auðveldara og fyrir-
hafnarminna að fá alltaf rafmagnið frá
296 Heima er bezt