Morgunblaðið - 06.01.1962, Blaðsíða 13

Laugardattur 6. 5an. 1962
MORGIJTSBLAÐIÐ
13
Dr. Matthías Þórðarson
þjóðminjavörður - Minning
MÖRGUM er enn í huga skýr
mynd a£ Þjóðminjasafni íslands
eins og það var meðan það
Ihafði aðsetur á efstu hæð Lands-
Ibókasafnöhússins. Safnið bjó
þar við þröng húsakynni, en
húsrýmið var hagnýtt af stakri
smekkvísi og útsjónarsemi. í öll
um þrengslunum var _yfir safn-
inu sérstæður þokki, sem tví-
sýnt er hvort fylgt hefur því
inn í nýtt hús.
í dag er til moldar borinn
Matthías Þórðarson, fyrrverandi
þjóðminjavörður, sá maður sem
gaf Þjóðminjasafninu það svip-
mót, sem það hafði í Lands-
ibókasafnshúsinu. Hann lézt hinn
29. desember eftir þriggja mán-
aða sjúkrahúsvist, en hafði fram
á síðast liðið sumar verið við
góða heilsu og gengið dag hvern
að störfum sínum, þótt aldur-
inn væri orðinn hár. Hann vgr
rösklega 84 ára að aldri. Fullu
nafni hét hann Matthías Septi-
mus og var gefið nafn séra
Matthíasar Jochumssonar, sem
sjálfur lagði til seinna nafnið,
af því að Matthías var sjöundi
sonur hjónanna á Fiskilæk. —
Matthíasi Þórðarsyni þótti gam-
an að rifja þetta upp og þá ekki
síður hitt, að presturinn, sem
skírði hann þessum nöfnum, var
enginn annar en séra Helgi
Sigurðsson á Melum, sem átt
hafði happadrjúgan þátt að því
að Forngripasafnið var stofnað
1863. Matthíasi Þórðarsyni fannst
þetta sem eins konar forspá
þess, er síðar kom fram um
ævistarf hans sjálfs, og tengilið-
ur milli sín og sögu safnsins frá
upphafi.
Margt kemur í hugann við
fráfall hin látna merkismanns,
og verður fæst af því sagt í
snöggsaminni minningargrein.
Ég kynntist Matthíasi Þórðar-
syni fyrst við fornleifarannsókn-
irnar í Þjórsárdal 1939 óg hafði
nokkurt samband við hann upp
frá því, einkum þó er ég var
að búa mig undir próf hér í há-
skólanum og þurfti að nota safn
ið við úrlausn verkefnis. Seinna
var ég aðstoðarmaður hans við
safnið í tvö ár. Ég minnist þess
með þökk hve vingjarnlegur og
hjálpsamur hann var mér ætíð
er ég leitaði til hans, en per-
sónuleg kynni okkar urðu ekki
verulega náin. Því betur hef ég
síðar kynnzt embættisfærslu
hans og ævistarfi, sem hvar-
vetna minnir á sig í stofnun
hans, Þjóðminjasafninu. Ekki
kemur sá dagur að við berum
ekki ráð okkar saman við hann,
skyggnumst eftir í bókum safns-
ins hvað hann hefur sagt um
þetta eða hitt, hver hefur verið
skoðun hans á einhverjum menn
ingarminjum, sem í safnsins
vörzlu eru. Skýrslugerð Matt-
híasar eða árlegar safnauka-
skrár eru lífæð safnsins og um
leið brunnur sem komandi kyn-
slóðir safnmanna hljóta sífellt
að ausa af. Margt er torráðið
sem til kasta kemur á menn-
ingarsögulegu safni og um að
gera að til haga sé haldið þeim
sannleikskornum, sem hverjum
einstökum auðnast að finna.
Matthías Þórðarson hliðraði sér
ekki hjá að glíma við gáturnar
né taldi eftir sér að rita í bæk-
ur safnsins þær lausnir sem
hann fann, öllum síðari safn-
mönnum til ómetaniegs hagræð-
is. Hann hafði frábærlega glöggt
auga fyrir hlutum, og hér hef-
ur aldrei verið maður sem ör-
uggaxi væri að skipa menning-
arsögulegum hlut til rétts sæt-
is í tíma og rúmi.
Matthías Þórðarson stundaði
nám í norrænum fræðum við
háskólann í Kaupmannahöfn að
loknu stúdentsprófi 1898 og var
nemandi Finns Jónssonar og
batt við hann vináttu sem entist
meðan báðir lifðu. Á þeim ár-
um var líf í tuskunum meðal ís-
lenzkra stúdenta í Kaupmanna-
höfn. Einna mest hitnaði mönn-
um í hamsi 1904—1905, þegar
Danir voru að undirbúa sýn-
ingu þá sem nefndist að lokum
„Dansk Koloniudstilling samt
Udstilling fra Island og Færö-
eme“, en íslenzkir stúdentar
kölíuðu Skrælingjasýninguna.
Þótti þeim íslandi misboðið með
sýningunni og reyndu af alefli að
koma fram fyrirkomulagsbreyt-
ingum, sem þeir gætu betur sætt
sig við. Matthías Þórðarson tók
þátt í þessum átökum og átti
sæti í nefnd þeirri sem falið var
að reyna að hafa áhrif á sýn-
ingarnefnina í þá átt sem stúd-
entarnir óskuðu. Töluverðu
komu þeir til leiðar, en voru
þó sáróánægðir með sýninguna
og hlut íslands þar. Meðal þess
helzta sem sýnt var frá íslandi
var safn Jóns og Helgu Vídalín,
sem þau höfðu safnað á Islandi.
Bættist það nú við óánægju
stúdentanna áð þurfa að horfa
upp á að fólk hefði flutt svo
mikið af dýrmætum þjóðminj-
um brott af íslandi. Svo sem í
framhaldi af átökunum út af
sýningunni flutti Matthías Þórð-
arson erindi í íslenzka stúdenta-
félaginu í Höfn í júní 1905 um
verndun fornminja og kirkju-
gripa. Sendi fundurinn Alþingi
áskorun um þetta mál, en er-
indi Matthíasar var prentað sem
grein í Skírni 1905. Þessi grein
varð að vissu leyti stefnu-
skrá að ævistarfi hans sjálfs,
enda mun hann eftir afskipti
sín af þessum málum hafa ver-
ið svo sem sjálfkjörinn til að
undirbúa fornleifafélögin, sem
Alþingi fór að vinna að upp
úr þessu og samlþykkti árið 1907,
og síðan til að taka við embætti
fornminjavarðar (síðar þjóð-
minjavarðar), sem stofnað var
með lögunum og svo kveðið á að
fornminjavörðurinn skyldi jafn-
framt vera forstöðumaður Fom-
gripasafnsins. Allt fór þetta líka
svo sem horfði. Matthías fór
heim árið 1906, varð á næsta ári
aðstoðarmaður Jóns Jakobsson-
ar, forstöðumanns Forn-
gripasafnsins, en settur fom-
minjavörður frá ársbyrjun 1908
og skipaður 20. júní sama ár.
Hann gegndi síðan því embætti
óslitið til 1. des. 1947, er hann
fékk lausn frá störfum fyrir
aldurs sakir, eða samfleytt 40
ár. Fastráðinn aðstoðarmann
hafði hann aðeins tvö síðustu
árin, en var annars lengstum
einn á safninu og hafði aðstoð-
arfólk til ígripa tíma og tíma.
Tvö stórvirki kölluðu að, þeg-
ar Matthías Þórðarson tók við
embætti sínu, og fengu honum
þegar í stað ærið um að hugsa,
og vék hvort að sínum megin-
þættinum í hinu nýja fornminja
varðarembætti. Annað var flutn
ingur safnsins og hitt fram-
kvæmd fomleifalaganna. Safnið
hafði síðustu árin haft sama
stað í húsi Landsbankans, en nú
var Landsbókasafnshúsið tilbú-
ið, og þar var safninu ætlaður
staður. Það varð fyrsta verk
Matthíasar að flytja safnið íhin
nýju húsakynni. Það var erfitt
og mæddi mjög á honum ein-
um. Skemmtilegf var að vísu
fyrir ungan safnmann að flytja
safn sitt í betri húsakynni en
það hafði áður haft, en ánægj-
an var blandin þar sem auðséð
var frá upphafi að nýja hús-
næðið var allt of lítið til fram-
búðar. En Matfchías leysti
verk sitt af hendi svo sem bezt
varð á kosið og ég nefndi
í upphafi og tókst að gera þröngt
og óhentugt húsrými furðanlega
notadrjúgt. Flutninginn notaði
Matthías til að vinna sér ná-
kvæma alhliða þekkingu á safn-
inu og skipti því niður í deild-
ir eftir eðli hlutanna. Að þeirri
skiptingu býr safnið enn. Safna-
heildina alla kallaði hann Þjóð-
minjasafn, en áður var það oft-
ast nefnt Forngripasafnið.
Svo átti að fara, að vist safns
ins í Landsbókasafnshúsinu stæð
ist nokkurn veginn á við em-
bættistíð Matthíasar, og í sögu
þess mun tímabilið þar verða
við hann kennt. Matthías Þórð-
arson hafði flesta þá eiginleika
sem gera mann að góðum safn-
manni. Hann hafði næmt auga
fyrir hlutum, var hirtinn og nýt
inn og fór vel með, þoldi ekki
að sjá ógætilega farið með góða
hluti. Hann var hneigður fyrir
smíðar og manna lagnastur í
höndunum og hafði yndi af
vönduðum og góðum áhöldum.
Sniilingur var hann að fást við
úrverk og setti margt gamalt
sigurverk í gang. Hann gekk vel
og vandlega frá því sem geyma
skyldi, að ekki grandaði ryð eða
mölur. Hver sá hlutur, sem á
annað borð var þess virði að
vera geymdur á safni, átti um
leið skilið að vera geymdur
ur vel. Persónulegur snyrtiblær
einkenndi jafnvel smæstu hand-
tök hans, tölumerking á safn-
hlut eða umbúnaður á smáhlut
til geymslu. Af öllum safnminj-
um hygg ég að hann hafi haft
mestan áhuga á listiðnaði, hvort
sem var málmsmíði, tréskurð-
ur eða kvenlegar hannyrðir, og
svo listaverkum, enda var mál-
verkasafnið lagt undir hans
stjórn 1915 og var í hans um-
sjá allt þar til menntamálaráð
var stofnað og raunar lengur..
Sú var ætlun hans að Listasafn-
ið væri deild í Þjóðminjasafn-
inu, þótt síðar færi á annan
veg. Ég geri ráð fyrir að næst
hefði staðið eðli Matthíasar að
vera starfsmaður við listiðnað-
ar- eða listasafn. Hann hafði
mikið yndi af vönduðum hús-
gögnum og fögrum listaverkum,
en smekkur hans var mjög mót-
aður af klassík og málverkum
fyrri tíðar meistara, en á frum-
stæðri list hafði hann minni á-
huga og nútímalist var honum
einungis undrunarefni. Söfnun-
arstarf Matthíasar mótaðist af
áhuga hans. Hann skildi mæta
vel, að Þjóðminjasafninu bar að
safna alhliða íslenzkum menn-
ingarminjum, en mest kapp lagði
hann á að fá til safnsins altl
sem metið verður til listar eða
listiðnaðar á hærra stigi. Eink-
um lék honum hugur á að ná til
safnsins góðum gömlrnn kirkju-
gripum, og lögðu sumir menn
honum þetta til lasts. En Matt-
hías vissi að hann var þar á
réttri braut, enda ekki hætta
á að hann kynni sér ekki hóf
i þessu sem öðru.
Matthías Þórðarson var virðu-
legur fulltrúi sinnar stofnunar.
Hann var fríður maður sýnum
og fyrirmannlegur í framgöngu
og klæðaburði, hafði á sér fág-
að borgaralegt snið, sem jafn-
an fylgdi honum og vakti at-
hygli, jafnvel eftir að hann var
orðinn háaldraður. Hann var
tungumálamaður ágætur, talaði
og skrifaði margar tungur bet-
ur en algengt er hér á landi,
kunni vel að vera með tignum
mönnum og var því oft til þess
kjörinn að vera í fylgd opin-
berra erlendra gesta. Við al-
menna safngesti var hann greið
vikinn, og hjálpsamur við börn
og lítilmagna. Hann var mjög
bamgóður og oft sá ég hversu
mikla ánægju hann hafði af að
leiðbeina börnum og ungling-
um á safninu. Hann var hávaða
laus maður og fáorður hvers-
dagslega, en hlýr í þeli, hjálp-
fús og alþýðlegur án þess að
lægja eðlisgróinn virðuleik sinn,
maður hófsamur í orði og líf-
erni. Hann vildi að almenning-
ur notaði safnið sér til gagns
og skemmtunar og gaf út al-
þýðlegá leiðsögubók um það,
en jafnframt skildi hann vel að
safnið var auður sem varð að
ávgxta með rannsóknum og rit-
gerðum svo fyrir innlenda sem
erlenda fræðimenn. Skilningur
hans á eðli og hlutverki safns-
ins kemur berlega fram í rit-
gerð þeirri, er hann samdi og
birti í tilefni af 50 ára afmæli
safnsins 1913, þar sem hann að
niðurlagi gerir grein fyrir fram-
tíðarhugmyndum sínum um safn
ið. Sjálfur var hann mikilvirk-
ur fræðimaður, svo sem Árbók
fornleifafélagsins vottar bezt.
Hann var formaður félagsins í
41 ár eða frá 1920 til dauða-
dags og ritstjóri Árbókar og
helzti höfundur áratugum sam-
an. Ég hygg að allt það starf
hafi verið sjálfboðavinna, unn-
in af ríkri tilfinningu Matthías-
ar fyrir því að hér varð að
halda merki á loft fyrir stofn-
unarinnar og landsins hönd.
Lengst af embættisferils síns
bjó hann við lág laun og varð
að sæta ígripavinnu svo sem
stundakennslu í skólum til að
vinna fyrir daglegu brauði, þó
að ótal verkefni kölluðu að í
safnsins þágu. Þetta olli Matt-
híasi sárindum, hann fann að
ekki veitti af þó að hann helg-
aði sig óskiptur þeim skyldu-
störfum, sem embættið lagði
honum á herðar. Auk greina
sinna í Árbók fomleifafélagsins
ritaði Matthías mjög margt ann-
að, bæði á íslenzku og í ýmis
erlend rit, en af meiri háttar
ritum hans nefni ég hér aðeins
rit hans um Þingvöll, mikið og
vandað heimildarrit sem að
miklu leyti styðst við frumrann-
sóknir hans sjálfs, og safnritið
íslenzka listamenn, sem List-
vinafélagið gaf út.
Annað það sem þegar í stað
þurfti við að snúast, þegar
Matthías Þórðarson tók við em-
bætti sínu, var framkvæmd hinna
nýju fornleifalaga. f þeim erind-
um ferðaðist hann á árunum
1908—1916 um land allt og frið-
lýsti fomminjar, ýmist eftir sjálfs
sín athugun eða eftir yfirlits-
greinargerðum hinna fyrri forn-
fræðinga, einkum Sigurðar Vig-
fússonar, Kálunds og Brynjúlfs
frá Minnanúpi. En Matfhías vann
á þessum ferðum annað og stór-
merkilegt brautryðjandastarf,
sem fornleifalögin gerðu einnig
ráð fyrir að unnið yrði. Hann
fcom í allar kirkjuT landsins og
skrásetti kirkjugripi. Geta menn
hugsað sér hvílíkt verk betta var
og hve miklum erfiðleikum það
var bundið fyrir bifreiðaöld að
ferðast þannig um landið allt. En
einnig munu menn skilja hvílíkar
heimildir þessar skrár eru, enda
þarf dögum oftar til þeirra að
leita. Þær hafa ekki verið prent-
aðar fremur en svo mörg önnur
skráning Matthíasar en eru og
munu verða meginheimild um
kirkjugripi og fyrsta og eina alls-
herjaryfirlitið um það efni.
Af ferðum sínum um landið
og náinni þekkingu á skrifum
hinna fyrri fomfræðinga var
Matthíasi Þórðarsyni ljóst að
rannsaka þyrfti ýmsa staði hér
á landi með uppgröftum. Helztu
rannsó'knir hans á þessu sviði
voru uppgröfturinn á Bergþórs-
hvoli 1927, rannsókn á Bóístað í
Álftafirði 1931 og fomleifarann-
sóknirnar miklu í Þjórsárdal
1939, sem unnar voru af fræði-
mönnum frá Norðurlöndum að
miklu leyti, en þó allar undir
yfirstjórn Matthíasar, og sjálfur
gróf hann upp rústirnar á Skelja-
stöðum. Við þetta bætast svo
margar fyrirferðarminni rann-
sóknir, sem hversdagslega ber að
höndum á safninu þegar forn-
minjar koma skyndilega í ljós á
einhverjum stað og ákveða verð-
ur { snatri hvaða ráð skuli fyrir
þeim gera. Þegar á allt er litið er
það furða hverju Matthías kom
í verk á þessu sviði, einn síns liðs
á safninu og með allar skyldur
þess á höndum sér. Aldrei tók
ég þátt í fornleifarannsókn með
bonum, en ég sé að hann hefur
haft skynsamlegt rannsóknarlag
og verið glöggskyggn og rétt-
dæmur á það sem hann fann.
Þegar ég lít á það sem Matthías
skrifaði 1913 um framtíðarvonir
safnsins og svo hins vegar það
sem fram kom, sé ég að vísu, að
ekki hafa allar vonir rætzt, sem
hinn ungi fornminjavörður gerði
sér, er hann tók við embætti. En
öllu þokaði fram, og margt fór
að óskum, og sjálfur innti forn-
minjavörðurinn störf sin svo af
hendi að hann ávann sér traust
og virðingu allra, sem fylgdust
með starfi hans, bæði heima og
erlendis. Heyrt hef ég marga
eldri safnmenn og fornleifafræð-
inga á Norðurlöndum. tala með
virðingu um starf Matthíasar og
Framh. á bls. 14.