Nýjar kvöldvökur - 01.12.1928, Page 13

NÝJAR KVÖLDVÖKUR
187
Hann er eldrei klúr, aldrei slóryrtur í reiði
eða hneykslun, aldrei beiskur í lund eða
smilaður af lífsfyrirlitningu þeirri og Iífs-
leiða, sem var — eða léttara varð — tízku-
skáldskapur á hans tímum. Fyrir þann, sem
hefir kynt sér æfisögu hans, eða æfisögu-
kafla, eftir sjálfan hann, er þelta ekkert und-
arlegt, því að saga hans sýnir næstum því
frá upphafi til enda, að maðurinn hefir ver-
ið spakur að viti og mikill af reynzlu. Par
af kemur líka, að hann var víðsýnn og
hleypidómalaus. Pað einasta, sem hann
virðist hafa hatast við eru öfgarnar
og h I e y p i d ó m a r n i r, kemur það mjög
glögt fram í »Söguköflum« hans, sem
hann ritaði á gamals aldri, þegar viðburðir
lífs hans hafa legið fyrir honum eins og
opin bók, í þeirri fjarlægð, sem hann hefir
þurft með, til þess að geta séð þá í sögulegu
Ijósi og dæmt þá réttilega.
Nú er það ekki svo að skilja, að Matt-
hías Jochumsson geti álitist alveg gallalaus
sem skáld. — En göllum hans er þann
veg farið, að vér íslendingar fullvel getum
eignað oss þá líka og engu síður en yfir-
burði hans, sem voru sjaldgæfari — vér
getum hvar sem er og hvenær, sem vera
skal, lýst oss réttborna að arfi og skuldum
Matthíasar — og vér getum gert það upp-
réttir og fullir þakklætis, því að, ef gallar
hans eru vorir gallar, þá eru kostir hans
stærii og fleiri en flestum öðrum dauðleg-
um fellur í skaut. Erfðagripirnir verða því
ávalt meðal æðsta skarts íslenzkrar menn-
ingar.
Pað, sem aðailega sérkennir Matthías á
sínum tíma, er víðsýnið. Pað var víðsýnið,
sem beindi honum inn á brautir, bæði trú-
arlegs eðlis og í þjóðmálum, sem þá voru
lítt þektar, og að líkindum enn ver Iátnar.
Pað þurfti siðferðislegt þrek fyrir prest á
þeim tímum, til að halda uppi frjálslegri
skoðunum í trúmálum, en almennt gerðist
meðal presta hér — eða jafnvel að hreyfa
algerðum nýmælum á því sviði. En eg
held, að mér sé óhætt að segja, að meira
siðferðislegt hugrekki hafi þó þurft til að
vera íslenzkur »Skandinavi« á þeim árum,
þegar stríðið við Dani einmitt var hvað
bitrast, sem það nokkurntíma varð hér á
landi, á árunum fyrir þjóðhátíðina 1874.
Hvortveggja þetta hafði auðvitað djúp
áhrif á hugarfar og kveðskap skáldsins —
ef til vill dýpri en honum sjálfum nokkurn-
tfma hefir orðið Ijóst — og það er þar,
sem þetta tvent sameinast í Ijóði, að Matt-
hías hefir orðið mörgum af oss allra mest
hjartfólginn. —
Hvorugt kemur eiginlega til orða í þjóð-
söng íslendinga, »Ó, Ouð vors Iands«
— en það er þar samt sem áður eins og
nauðsynlegur bakgrunnur. — Þetta kvæði
er ekkert tækifæriskvæði — til
þess að ganga úr skugga um það, þarf
ekki nema lítilsháttar samanburð við hin
önnur þjóðhátíðarkvæði Matthíasar — eins
ogt. d. »Lýsti sól stjörnustól®
— þótt það sé flestum tækifæriskveðskap
betra hefir það þó öll einkenni slíkra Ijóða,
eins og Matthías líka hefir fundið sjálfur.
Pjóðsöngurinn þar á móti er lofsöngur
íslensku þjóðarinnar til hins eilífa,
fyrir hverjum þúsund ár hverrar þjéðar að-
eins eru »eitt eilífðar smáblóm
með titrandi tár.« En það er líka
— og ennþá meira, bænarandvarp skáldsins
sjálfs í þrengingum sálar hans, og það er
beinn og óbeinn ávöxtur af þeirri viðkynn-
ingu, sem hann hafði haft af mikilmennum
frændþjóðanna, einkum þó Q r u n d t v i g
og Björnstjerne Björnson, ein-
mitt nú, þegar ráð hans sjálfs var hvað
mest á reiki. — Kvæðið er þannig til orð-
ið af tvöföldum — eða réttara sagt þreföld-
um sálarþrengingum, þegar skáldið finnur,
að hann á tveimur mjög alvarlegum svið-
um er kominn í einskonar mótsetningu við
almenningsálit sinnar eigin þjóðar — sök-
um víðsýnis síns og mér liggur við að
segja, betri skilnings — og þar að auki og
24*