Heilbrigðismál - 01.12.1987, Blaðsíða 29

HEILBRIGÐISMÁL / Bjöm Rúriksson
Nóbelsverðlaunin í læknisfræði 1987:
Rannsóknir á ónæmiskerfinu
Grein eftir Helgu M. Ögmundsdóttur
Ónæmiskerfið er það kerfi fruma
og afurða þeirra sem bregst við að-
skotahlutum í líkamann og ver
hann þannig gegn sýkingum.
Grundvallareiginleiki þessa kerfis
er að geta greint það sem er líkam-
anum framandi frá því sem er hon-
um eiginlegt. Frumur ónæmis-
kerfisins eru af mismunandi teg-
undum og þurfa að geta þekkt
hver aðra til þess að geta starfað
saman. Hæfni fruma ónæmis-
kerfisins til þess að greina hvað er
framandi svo og að þekkja hver
aðra byggist á þremur flokkum
próteina sem frumurnar framleiða
og bera á yfirborði sínu eða gefa
frá sér. Þessi prótein eru í fyrsta
lagi mótefni, sem bindast framandi
Nóbelsverölaunahafinn i læknisfræði
1987, Susumu Tonegawa, kom til
íslands fyrir tveim árum og hélt fyrir-
lestur á norrænu þingi ónæmis-
fræðinga. Á myndinni eru Tonegawa
hjónin ásamt Helga Valdimarssyni
prófessor.
efnum og svokallaðar B-eitilfrumur
framleiða, í öðru lagi viðtaki á yfir-
borði svokallaðra T-eitilfruma sem
greinir framandi efni, og í þriðja
lagi vefjaflokkasameindirnar sem
raunar flestar frumur líkamans
bera á yfirborði sínu og eru ein-
staklingsbundið sérkenni.
B-eitilfrumur og T-eitilfrumur
þurfa að geta svarað áreiti frá
mörgum mismunandi framandi
efnum, til dæmis öllum þeim
fjölda mismunandi baktería og
veira sem geta valdið sýkingum.
Það er óhugsandi að hver og ein
eitilfruma geti greint öll þessi mis-
munandi áreiti, enda er því þannig
fyrir komið að eitilfrumurnar
skipta með sér verkum og hver um
sig svarar aðeins einu tilteknu
áreiti. Greining eitilfruma á vefja-
flokkasameindum hjálpar ónæmis-
kerfinu til að bregðast rétt við því
sem er líkamanum framandi með
því að „sjá" það í samhengi við
sérkenni eigin líkama og einnig er
komið í veg fyrir að ónæmiskerfið
sýni viðbrögð gegn eigin líkama.
Á sfðustu tíu árum hefur tekist
að útskýra að verulegu leyti mynd-
un, gerð og starfsemi þessara
þriggja próteinflokka. Susumu
Tonegawa, sem í haust hlaut Nó-
belsverðlaunin í læknisfræði, hefur
átt hvað drýgstan þátt í að leysa
meginspurningarnar um gerð og
sérkenni genanna sem ákvarða
mótefnasameindir. Þá hefur hann
átt verulegan þátt í að leysa gátuna
um eðli T-eitilfrumuviðtakans og
hefur einnig átt hlut að rannsókn-
um á vefjaflokkasameindum. Nó-
belsverðlaunahafinn Susumu Ton-
egawa er 48 ára. Hann er fæddur í
Japan og menntaður í háskólanum
í Kyoto. Hann hélt síðan til Banda-
ríkjanna og lauk doktorsprófi frá
Kaliforníuháskóla í San Diego árið
1971. Vegna bandarískrar innflytj-
endalöggjafar varð hann að fara frá
Bandaríkjunum og réðst þá að
rannsóknastofnuninni í ónæmis-
fræði í Basel í Sviss. Eftir nokkur ár
fluttist hann aftur til Bandaríkj-
anna og hefur starfað síðan við
tæknistofnunina í Massachusetts
(MIT).
í mörg ár voru það einkum tvær
stórar spurningar sem vöfðust fyrir
ónæmisfræðingum. Fyrri spurning-
in snerist um það hvernig B-eitil-
frumur gætu farið að því að fram-
leiða um það bil tíu milljón mis-
munandi mótefni. Unnt var að
reikna út að varla væri rúm fyrir
genin fyrir mótefnapróteinunum í
öllu erfðaefni mannsins, hvað þá
að þau kæmust þar fyrir ásamt
öðrum genum mannsins. Forsenda
slíkra útreikninga var sú, að lög-
mál erfðafræðinnar gerðu ráð fyrir
að hvert prótein væri ákvarðað af
einu heilu geni. Einnig var það sér-
kennilegt við B-eitilfrumur að hver
og ein þeirra gat einungis framleitt
eina tegund mótefna. Siðari spurn-
ingin varðaði viðtakann á yfirborði
T-eitilfruma. B-eitilfrumur bera
mótefnasameindirnar á yfirborði
sínu og greina þannig framandi
HEILBRIGÐISMAL 4/1987 29