Fréttablaðið - 31.12.2009, Qupperneq 12

12 31. desember 2009 FIMMTUDAGUR
vissulega greitt upp skuldir ríkis-
ins, haldið uppi verðmæti norsku
krónunnar og tryggt norskum
stjórnmálamönnum svigrúm til að
kaupa sér endalaus atkvæði upp
eftir dreifðum byggðum landsins
með alls kyns niður-, upp- og jöfn-
unargreiðslum. Eftir sem áður eru
áhrifin af hinum mikla olíuauði
Norðmanna hlutfallslega miklu
minni á norskt þjóðlíf en til dæmis
olíuauður Sádi-Araba á Arabíu.
Íslendingar hafa talið að þessi
lögmál giltu ekki hér. Ekkert
hefur verið gert til að minnka nei-
kvæð efnahagsleg áhrif af auðlind-
um lands og sjávar. Þvert á móti.
Stjórnvöld hafa reynt að ýkja þau
sem mest. Þau létu sér ekki nægja
að láta árlegan hag af auðlindunum
streyma um efnahagslífið heldur
bjuggu þau svo um hnútana 1992
að þá máttu útgerðarmenn steypa
margra ára arði af auðlindinni í
einni hendingu yfir samfélagið.
Sú ákvörðun skekkti undirstöður
íslensk efnahagslífs með afleiðing-
um sem enn sjást og mælast.
Stríðs-, saltfisks- og verðbólgu-
gróði
Svona má ráfa fram og til baka um
sögu íslensku þjóðarinnar og rek-
ast á hliðstæður við hrunið í fyrra.
Í stríðslok voru Íslendingar auð-
ugastir allra þjóða per haus. Auð-
legðina mátti rekja til yfirverðs
á fiskafurðum vegna fæðuskorts
í stríðinu. Korteri seinna voru
Íslendingar sú þjóð sem þáði mesta
Marshall-aðstoð per haus. Það er
enn verðugt umhugsunarefni hvað
varð um stríðsgróðann.
Þegar Íslendingar sneru sér loks
að þorskveiðum í byrjun síðustu
aldar voru þeir um tuttugu ár að
ná um þriðjungs markaðshlutdeild
á saltfiski í Evrópu. Þessi innrás á
markaðinn leiddi hins vegar til um
50 prósenta verðlækkunar. Sjálf-
sagt má reyna að nálgast það með
útreikningum hversu miklu minna
Íslendingar hefðu mátt veiða til að
fá meiri hag af veiðunum.
Á áttunda áratugnum streymdu
um 500 til 600 milljarðar króna á
núvirði frá eldri sparifjáreigend-
um til Sambandsins, Kolkrabbans
og yngri og miðaldra húsbyggjenda
í gegnum neikvæða vexti í banka-
og lífeyrissjóðakerfinu. Þetta voru
afleiðingar þess að þak var sett á
vexti í tíð vinstristjórnarinnar
1971-74. Það átti að vera aðgerð
til að bæta fyrir afleiðingar síld-
arhrunsins á fjárhag heimilanna
í landinu – einskonar skjaldborg
þess tíma.
Frá hruni hefur helst mátt ráða
af umræðunni að Íslendingum hafi
verið nauðgað í svefni af geimver-
um – svo vitnað sé í vinsælustu
frétt News of the World. En því
miður er séríslenski þáttur hruns-
ins í furðu miklu jafnvægi við aðra
þætti þjóðarsögunnar.
Auðlind lánsfjármarkaðarins
Fram yfir síðustu aldamót nutu
Íslendingar einskis lánstrausts í
útlöndum. Ástæðan var ekki endi-
lega sú að Íslendingar væru ekki
traustsins verðir heldur var landið
of langt í burtu og þjóðin of fámenn
til að nokkur banki sæi ástæðu til
að setja sig inn í íslensk málefni.
Eina bankastofnunin sem lánaði til
Íslands að einhverju ráði var Ham-
bros, banki danskra gyðinga sem
flutt höfðu til Bretlands og sérhæft
sig í lánveitingum til ríkisstjórna,
banka og stórfyrirtækja í Skand-
inavíu.
Íslandsdeildin í Hambros var
lengst af þrír menn, sem þó sinntu
öðrum verkum einnig. Og það
verður að segjast eins og er að
þetta voru ekki bestu menn bank-
ans. Það fólust skýr skilaboð um
takmarkaðar líkur á starfsframa
í því þegar starfsmenn voru sett-
ir í Íslandsdeildina. Á móti kom að
starfið var ekki flókið og reyndi
lítt á menn. Hefð hafði myndast
fyrir að Hambros lánaði aðeins
íslenska ríkinu, ríkisbönkunum –
og þá helst Landsbankanum, sem
hafði milligöngu um lán til hinna
bankanna – og síðan Landsvirkjun
og Sambandinu. Annað á Íslandi
var of lítið og vesælt til að starfs-
menn Hambros nenntu að skilja.
Þeir skildu reyndar ekki þau fyrir-
tæki sem þeir þó lánuðu til. Þegar
stefnumörkun stjórnar bankans lá
fyrir um 10 eða 15 prósent útlána-
aukningu að jafnaði hringdu starfs-
menn Íslandsdeildarinnar vana-
lega í fjármálastjóra Sambandsins
og buðu honum ný lán. Sem hann
þáði án undantekninga. Allt þar
til Sambandið kafnaði af skuldum
sínum. En Hambros tapaði engu á
hruni Sambandsins. Íslensk stjórn-
völd sáu að ef svo færi gæti þessi
eina uppspretta lánsfjár frá útlönd-
um lokast. Landsbankinn sá því
til þess að erlendar skuldir Sam-
bandsins voru greiddar. Og komst
í þrot stuttu seinna.
Þessi var reynsla Íslendinga af
alþjóðlegri bankastarfsemi allt þar
til einhver verkfræðingur í vinnu
hjá stórri bankastofnun úti í heimi
fann upp skuldabréfavafninginn.
Skuldabréfavafningurinn frels-
aði bankaheiminn frá baunataln-
ingu gamla tímans. Hið hefð-
bundna bankamódel gekk út á að
útibússtjórinn þekkti viðskiptavini
sína, gæti metið lánshæfni þeirra
og lánað út í takt við það. Þetta
var íhaldssamt kerfi, svifaseint
en þokkalega öruggt. Með skulda-
bréfavafningum gátu bankar hins
vegar áframselt lánin og losnað
þar með undan áhættu á að skuld-
arinn stæði ekki í skilum. Þetta
hljómaði vel og virkaði vel. Allt þar
til í ljós kom kom að allri ábyrgð
hafði verið eytt úr bankastarf-
semi. Engar hömlur voru lengur á
hverjir gátu fengið lán. Fólk með
engar tekjur, engar eignir og enga
vinnu fékk lán til húsnæðiskaupa í
Bandaríkjunum. Taumlaus aðgang-
ur að lánsfé spann upp eignaverð
sem aftur gaf bönkum trú á aukna
veðhæfni eignanna og möguleika á
enn frekari lánveitingum. Og svo
koll af kolli. Þar til allt sprakk í
loft upp.
Íslendingar nutu skuldabréfa-
vafninganna á sama hátt og
atvinnu- og eignalausir Banda-
ríkjamenn. Þeir voru í hópi þeirra
sem enginn hafði áhuga á að lána,
samkvæmt hinu hefðbundna banka-
módeli. Upp úr aldamótum gátu
íslenskir bankar fyrst endurselt
lán úr bókum sínum á alþjóðlegum
mörkuðum. Sæmilegur skriður var
kominn á þessi viðskipti um 2003-
04. Árið 2006 höfðu allir bankar í
heiminum lokað á allar lánveiting-
ar til Íslands. Íslendingar höfðu
étið upp þessa nýju auðlind á aðeins
rúmum tveimur árum.
Eftir lánaveisluna eru 2/3
íslenskra fyrirtækja gjaldþrota
vegna óhóflegrar lántöku og um
1/3 heimila. Allir bankar, Seðla-
bankinn, rúmur helmingur sveit-
arfélaga og orkufyrirtækin eru
á hausnum. Skuldirnar sliga fjöl-
miðlana, tónlistina og heilbrigðis-
kerfið. Íslendingar geta ekki einu
sinni farið í sund án þess að vera
minntir á skuldirnar. Aðeins þeir
huguðustu hafa lyst á að fara bunu
í myntkörfu-rennibrautinni.
Allir ljúga
Þegar horft er yfir Íslandssögu er
erfitt að verjast þeirri hugsun að
Íslendingar kunni að vera vel gert
fólk – svona einir og sér. En þegar
þeir koma saman er eins og hver
vitleysan reki aðra. Íslendingar
virðast vera heimskur hópur.
Eitt einkenni ársins sem er að
líða er það sem kalla mætti Guð-
rúnar-Ósvífursdóttur-isma. Úr því
að Íslendingar geta ekki verið rík-
astir og bestir vilja þeir vera þjáð-
astir og verstir. Þeir hafa nú gengið
um grenjandi í 15 mánuði, sann-
færðir um að enginn eigi bágara
en þeir. Samt bendir margt til að
samdráttur landsframleiðslu verði
aðeins rétt undir meðaltali helstu
nágrannaríkja. Skuldsetning þjóð-
arbúsins eftir uppgjör á þrota búum
banka og stórfyrirtækja verði
undir meðaltali samanburðarríkja,
atvinnuleysi harla lítið og ástand-
ið almennt ekki svo slæmt. Hluta-
bréfavísitalan íslenska hrundi
vissulega neðar en annars staðar
þekkist, en það var vegna þess að
bankar og eignarhaldsfélög höfðu
hrakið alla mikilvæga starfsemi út
úr Kauphöllinni. Hrun vísitölunnar
segir því fátt um stöðu almennra
atvinnufyrirtækja. Svipaða sögu
er að segja um fasteignaverð. Það
er ekkert annað en gleðiefni að það
lækki duglega frá vitleysisverðinu
2007. Ef það gerðist ekki værum
við í virkilegum vanda.
Með þessu er ég ekki að segja
að enginn sé vandinn. Þvert á
móti glímir margt fólk við alvar-
lega skuldsetningu frá bólutíman-
um. Skuldirnar hækka og eigna-
verð lækkar, tekjurnar minnka og
skattarnir hækka. Fyrir þá sem
hafa spennt bogann er þetta ömur-
leg blanda. En það bætir ekki að
þurfa að hlusta á þá sem hafa lagt
allt undir mála skrattann á vegg-
inn og þykjast síðan vera að glíma
við hann.
Þekkja hefur mátt gamalkunna
veikleika íslensks samfélags í opin-
berri umræðu eftir hrun. Sá aug-
ljósasti er að umræðunni er ætíð
beint að manninum en ekki því
sem hann segir. Leiðarahöfundur
Moggans – sem þó er Íslandsmeist-
ari í íþróttinni – líkti þessu við að
fara í manninn en ekki boltann.
Þeim sem það gerir í fótbolta er
vísað af vellinum. Og þannig er
það víðast erlendis. Þar fær fólk
ekki birtar eftir sig greinar sem
eru vangaveltur um mannkosti
manna og ástæður þess að þeir
haldi fram tilteknum skoðunum.
Það tíðkast heldur ekki að stilla
slíkum ummælum fram fremst í
fréttatíma eða á forsíður blaða.
Hér á landi er þetta hins vegar
megininntak allrar umræðu og
frétta. Það er varla hægt að lesa
blöð og enn síður hlusta á umræð-
ur í þinginu – hvað þá að lesa blogg
– fyrir endalausum blammeringum
og skítkasti manna í millum.
Eftir hrun hefur þessi ósiður
magnast svo mjög að nú ganga
flestir þeirra sem enn hanga í
umræðunni út frá því að allir aðrir
séu að ljúga. Auðvitað er það svo
að enginn mælir fram sannleikann
hreinan. En það hefur ekki aftrað
fólki hingað til frá því að eiga sam-
skipti. Þegar við gerum ráð fyrir
að allir ljúgi er hvergi haldfesti og
umræðan sekkur einfaldlega til
botns í drulluna.
Og það er ef til vill vegna þess
hvert umræðan er sokkin að okkur
finnst ekkert hafa þokast og ekkert
hafa breyst. Áður stærði fólk sig
af því sem það átti en nú kvartar
það yfir því sem það hefur misst.
Rembingsleg sjálfsmynd Íslend-
inga, sem án efa dró þá lengra út
á foraðið en aðrar þjóðir, er enn
helsta viðmið umræðunnar. Ofan
á þá vitleysu hefur bæst almennt
vantraust gagnvart náunganum,
illmælgi og ásakanir sem haldið
er á lofti í nafni aukins siðgæðis
og réttlætis.
Þess vegna er eðlilegt að enda
þetta á að spyrja hvort Guð ætli þá
ekki að blessa Ísland!
ÞORSKAR Á ÞURRU LANDI „Þegar Íslendingar sneru sér loks að þorskveiðum í byrjun síðustu aldar voru þeir um tuttugu ár að ná
um þriðjungs markaðshlutdeild á saltfiski í Evrópu. Þessi innrás á markaðinn leiddi hins vegar til um 50 prósenta verðlækkunar.“
FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
INNLENDIR VENDIPUNKTAR 2009