Lesbók Morgunblaðsins - 03.01.2009, Blaðsíða 5

vænum áhugamönnum var mikið tjaldað.
Tilraunasvið er komið við Þjóðleikhúsið. Enn
ákveðnari hreyfingar gætti í þá átt að losa sig við
orðið og leikstjórann. En konum tókst á ýmsum
sviðum að skapa mótvægi við það. Ríkisend-
urskoðun gaf út tilkynningu um að Þjóðleikhúsið
uppfyllti listrænt hlutverk sitt.
Guðjón Pedersen, einsog títt gerist með leik-
hússtjóra, sat of lengi. Hann lét fyrst R-listann,
svo markaðssamfélagið gleypa sig. Hans verður
sennilega ekki minnst fyrir það að halda þó utan
um ákveðinn leikhóp og reyna um tíma að byggja
upp leikstjóra – heldur miklu fremur fyrir það að
taka þátt í að breyta Borgarleikhúsinu í fyrirtæki
og þá ólýðræðislegu ákvörðun að meina gagnrýn-
andanum Jóni Viðari Jónssyni aðgang að frum-
sýningum. Kannski ætti eftir byltinguna að byrja
á því að takmarka setu leikhússtjóra við fimm ár.
Reynslan kennir að eldmóðurinn endist aldrei í tíu
ár og þá er líka öruggt að kóararnir láti ekki fólk,
sem ætti að vera fást við eitthvað annað, væflast í
slíkum störfum endalaust.
Magnús Geir kom einsog stormsveipur inn í
Borgarleikhúsið í haust, sópaði inn áheyrendum á
Stóra sviðið (sem áður lifnaði helst í gestasýn-
ingum og ballett) með spaugi og söng sem hann að
vísu að hluta flutti með sér að norðan, jafnvel flutti
frá fyrra leikári. Áhugaverð verk eru á verkefna-
skránni eftir jól. María Sigurðardóttir er nýr leik-
hússtjóri á Akureyri. Að taka við af Magnúsi Geir
er ekki beinlínis létt verk eftir sigurgöngu hans
þar. Erfitt er enn að átta sig á stefnu hennar og
byrjunin, Músagildran eftir Agöthu Christie, er
vonandi ekki yfirlýsing um það sem koma skal.
Samkvæmt stjórnsýsluúttekt Ríkisendurskoð-
unar er fjárhagsstaða Þjóðleikhússins ekki jafn
góð og sú listræna, þó leikhússtjórinn hafi sótt
nám í háskóla nýfrjálshyggjunnar. Í „góðærinu“
hafa framlög ríkisins lækkað að raungildi og
áhorfendum fækkað. Skýrslan beindi augum mín-
um að „árangursstjórnunarsamningi“ mennta-
málaráðuneytisins og leikhússins. Það er ýmislegt
gott í þeim samningi. Hann er jafnréttismiðaður,
áhersla er lögð á verkefni fyrir börn og unglinga
„og að stuðla að þróun sviðslista, efla íslenska leik-
ritun og vera til fyrirmyndar um listrænan flutn-
ing viðfangsefna“. Konur, börn og íslensk verk
fengu vissulega líka rými á árinu. Konur leikstýra
fimm verkum. Þær vinna auðvitað vel og sumar
eru framúrskarandi. Bestu sýningu ársins í leik-
húsunum, Utan gátta, eftir Sigurð Pálsson, var
leikstýrt af Kristínu Jóhannesdóttur enda hélst
þar í hendur allt sem gerir leiksýningu góða:
þekking, reynsla, kunnátta og listrænir hæfileikar
allra þeirra er koma að sýningunni. Hins vegar af-
hjúpar þessi sýning einnig mesta vanda leikhúss-
ins, eða hve það virðist tilviljunum háð að það sé
„til fyrirmyndar um listrænan flutning viðfangs-
efna“. Utan gátta var skellt inn með stuttum fyr-
irvara af því að tveimur öðrum leikritahöfundum,
Ásdísi Thoroddsen og Steinunni Sigurðardóttur,
hafði verið hent út. Vafalaust má líka telja að
Kristín Jóhannesdóttir hafi bara fylgt með leikriti
eiginmannsins, því ekki hefur leikhúsunum und-
anfarin ár dottið í hug að leita til hennar. Það hef-
ur heldur ekki verið mikil eftirspurn eftir Þórhildi
Þorleifsdóttur og hinar konurnar sem eru fjöl-
menntaðar og hafa dvalið langtímum erlendis eiga
það sameiginlegt með reynsluboltunum tveimur
að þær starfa með höppum og glöppum sem leik-
stjórar. Þörf er, í stíl Valgerðar Bjarna, að end-
urtaka enn einu sinni að leikstjórn er sérfag sem
krefst sérþekkingar, menntunar. Það þarf að
þjálfa fólk til að ná góðum árangri á því sviði eins-
og í öðrum greinum leikhússins. Fólk sem kann á
að vera að vinna og leikstjórn á ekki að vera
aukabúgrein – einkum fyrir strákaleikara eins og
tíðkast í íslensku leikhúsi. Þó það kannski beinlín-
is saki ekki að þeir sem fást við það séu menntaðir
leikarar. Íslenskir leikarar minna satt best að
segja oft á börn á því þroskastigi þegar setningin
„ég get sjálfur“ er endurtekin í sífellu. Það sann-
aðist ákaflega vel í sýningu á nýju tilraunasviði á
Macbeth þar sem strákarnir gerðu næstum allt
sjálfir og eiginlega óskiljanlegt að kalla þetta „til-
raun“ (þó allar leiksýningar séu á vissan hátt til-
raun) því það endurspeglaði bara alltof kunnugleg
sjálfhverf vinnubrögð íslensks leikhúss í “góð-
ærinu“ – áhorfandinn vissi ekki hver var tilraunin,
hvers vegna farið var af stað, hvert var erindið. En
allt breytist. Líka þessi vinnubrögð – skulum við
vona – í þeirri nauðsynlegu byltingu sem þarf að
verða í stofnunum leikhúsanna líkt og öðrum sam-
félagsstofnunum.
Morgunblaðið/Frikki
ndinni í Kassanum. Höfundur er leiklistargagnrýnandi Morgunblaðsins.
Eftir Önnu Jóa
annajoa@simnet.is
A
f þeim sýningum sem ber hæst á árinu
2008 er að minni hyggju fyrst að
nefna Of the North eftir Steinu Va-
sulka í Listasafni Íslands. Steina er
frumkvöðull í vídeó- eða myndbandslist og
hefur fyrir löngu skapað sér nafn á al-
þjóðavettvangi fyrir verk sín. Með verkinu
sýndi hún frábær tök sín á tæknilegri út-
færslu í nýstárlegri og margræðri túlkun á
náttúruheiminum. Verkið var unnið inn í rými
listasafnsins sem hluti af sýningunni List mót
byggingarlist á Listahátíð í Reykjavík.
Skemmst er frá að segja að Steina tók safn-
rýmið með trompi og lét það vinna með sér í
sköpun magnaðs sjónarspils.
Möguleikar myndbandslistarinnar (eða
skjálistarinnar) voru einnig virkjaðir með
áhrifamiklum hætti á innsetningu Ólafs Ólafs-
sonar og Libiu Castro Allir gera það sem þeir
geta í Listasafni Reykjavíkur, Hafnarhúsi, á
haustmánuðum. Þar voru sýndir viðtalsþættir
við ólíka fulltrúa þjóðfélagsins um ýmis brýn
samfélagsleg málefni – en sjónræn umgjörð
þáttanna, ekki síst í tengslum við sjálft upp-
tökuferlið, skapaði merkingarvídd sem
greindi viðtölin frá venjubundnum sjónvarps-
viðtölum og sýndi fram á áhrifamátt list-
arinnar í túlkun mannlegrar tilveru.
Framangreindar sýningar voru báðar, hvor
á sinn hátt, hluti af ákveðnum safnapælingum
sem voru áberandi á árinu. Sýning Ólafs og
Libiu tengdist hugmynd um samræðu safns
og samfélags sem Nýlistasafnið gerði einnig
að markmiði sínu í tilefni af 30 ára afmæli
stofnunarinnar. Safnið efndi til sýningaraðar
á sinni merku safneign, í tengslum við gagn-
gera skráningu verkanna, og almenningi var
boðið að fylgjast með skráningarferlinu. Þetta
frumlega átak lýtur ekki síst að endurmati á
sjálfsmynd stofnunarinnar og eflingu starf-
seminnar auk þess að lýsa dugnaði og fram-
sýni yngri kynslóðar listamanna (sem nú
myndar stjórn safnsins) – og virðingu þeirra
fyrir sögunni.
Árið 2008 var gróskumikið myndlistarár.
Það einkenndist af fjölda metnaðarfullra og
góðra sýninga í stærri og smærri söfnum og
galleríum landsins, og í óhefðbundnum sýn-
ingarrýmum. Sýningarframboðið náði há-
marki á Listahátíð en þá var vart þverfótað
fyrir áhugaverðum myndlistarviðburðum,
jafnt á höfuðborgarsvæðinu sem á lands-
byggðinni. Þrjár sýningar eru sérlega eft-
irminnilegar: Þríviður í Listasafni Reykjanes-
bæjar, Listamaðurinn í verkinu (Magnús
Kjartansson) í Listasafni Árnesinga í Hvera-
gerði og Greinasafn í Safnasafninu við Sval-
barðsströnd. Á þeim tókst að skapa frjóan
vettvang fyrir samræðu listamanna, ýmist
hvers við annan, við íslenska myndlistar- og
menningarsögu sem og við safnastarfsemi.
Samræða við og endurmat á innlendri lista-
sögu – og þá einkum íslenskum módernisma –
var nokkuð áberandi á árinu og má þar nefna
prýðilegar sýningar á borð við Klessulist-
arhreiðrið í Listasafni ASÍ, Tveir módern-
istar í Hafnarborg og Picasso á Íslandi í
Listasafni Árnesinga auk þess sem yfirlits-
sýningar í Listasafni Reykjavíkur, Kjarvals-
stöðum, á ferli færeyska málarans Mikines og
listmálarans Braga Ásgeirssonar fólu í sér
slíka samræðu, þótt Bragi sé vitanlega sam-
tímalistamaður. Sýning hans, Augnasinfónía,
sem stendur raunar enn, er einkar vönduð og
staðfestir mikilvægi listamannsins í íslenskri
listasögu.
Stóru listasöfnin efndu til viðamikilla sýn-
inga á verkum ýmissa þekktra listamanna, ís-
lenskra sem erlendra – og landsmenn höfðu
aðgang að verkum listamanna á borð við Edv-
ard Munch og Gerhard Richter, Shirin Nes-
hat, Mörthu Schwartz og Bill Viola. Að sama
skapi eru íslenskir listamenn og gallerí í rík-
ari mæli en áður hefur þekkst virkir þátttak-
endur í alþjóðlegum listheimi. Góðærið
reyndist gjöfult fyrir listamenn og liststofn-
anir sem nutu góðs af auknu streymi fjár-
magns frá einkageiranum inn í listgeirann.
Kostun stórra viðburða skapaði ný tækifæri
og sóknarfæri erlendis sem sýningarstjórar,
listamenn og liststofnanir nýttu sér til að
byggja upp faglegt myndlistarumhverfi og al-
þjóðlegt tengslanet – sem þeir njóta enn góðs
af. Nú þegar einkageirinn dregur sig í hlé og
niðurskurður blasir hvarvetna við er viðbúið
að dregið verði úr innflutningi á verkum eftir
þekkta erlenda listamenn. Þess í stað verði
megináhersla lögð á íslenska listamenn og
myndlistararfleifð – og er þar um auðugan
garð að gresja. Hitt er svo annað mál hvernig
galleríum og ekki síst listamönnunum sjálfum
vegnar við dauflegar markaðsaðstæður.
Að lokum má segja að Listasafnið á Ak-
ureyri hafi hitt naglann á höfuðið með yf-
irskrift samsýningarinnar Bæ bæ Ísland sem
þar var haldin í sumar. Sýningin – sem var
reyndar misjöfn að gæðum – tók hressilega á
sjúkdómseinkennum hins nýríka þjóðfélags,
kvaddi gamlar hugmyndir um Ísland og gagn-
rýndi það sem enginn efast um lengur: að
landið hefur verið hneppt í fjötra stórkarla-
legrar skuldsetningar. Í umræðunni um „nýtt
Ísland“ er einmitt brýnt að líta í senn um öxl
og fram á veginn og leita svara við vandanum
í verðmætamati og sjálfsmynd „gamla“ lands-
ins – og þá ekki síst hinnar framsæknu en ör-
yggislausu fyrrverandi nýlendu, semsagt eft-
irlendu, er ekki hefur hugað nægilega að
siðvæðingunni í ákafri sókn eftir hagsæld og
velsæld.
Morgunblaðið/G.Rúnar
Of the North Með verkinu sýndi Steina frábær tök sín á tæknilegri útfærslu í nýstárlegri og margræðri túlkun á náttúruheiminum.
Kúfur eftirlendunnar?
Að lokum má
segja að Lista-
safnið á Akur-
eyri hafi hitt
naglann á höf-
uðið með yfir-
skrift sam-
sýningarinnar
Bæ bæ Ísland
sem þar var
haldin í sumar. Höfundur er myndlistargagnrýnandi við Morg-unblaðið og myndlistarmaður.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. JANÚAR 2009 Lesbók 5ÍSLENSK MENNING 2008 | MYNDLIST