Lesbók Morgunblaðsins - 03.01.2009, Blaðsíða 11

Eftir Þröst
Helgason
throstur@mbl.is
Á
fyrri hluta síðasta árs skrifaði ég
greinaflokk um íslenskar bók-
menntir á tímum hins óljósa í Les-
bók. Í lok fyrstu greinarinnar
sagði: „Bókmenntirnar glíma nú við
stórar spurningar um veruleika
sem virðist vera að hverfa, siðferði sem virðist
vera á undanhaldi, pólitík sem virðist hafa
minni og minni þýðingu í samfélaginu, hug-
myndafræði sem virðist yfirgnæfa alla hugsun,
menningu sem virðist ekki ná utan um sjálfa
sig, tíma sem virðast óljósir að nánast öllu öðru
leyti en því að okkur líður herfilega vel.“
Þetta hefur breyst. Skipið er sokkið. Og við
erum á sundi. Það er ekkert óljóst við það.
Okkur líður svo sem ekki illa og veruleikinn
er enn ekki allur þar sem hann er séður, en við
höfum fengið staðfestingu þess að siðferði er
ábótavant, pólitíkin hafði augljóslega litla sem
enga þýðingu en hefur nú náð vopnum sínum
(án þess að það sé endilega fagnaðarefni), hug-
myndafræði frjálshyggjunnar sem yfirgnæfði
alla hugsun í árafjöld er nú dregin í efa (sem er
fagnaðarefni) og það er kominn (nýr) hljóm-
botn í menninguna.
G(r)óðærið smitaðist vissulega út í menning-
arlífið, þangað bárust meiri peningar en áður
gerðist. Að vísu eru bókmenntir ekki fjárfrekur
bissniss. Samt átti að reisa nýtt hús utan um
handritin og íslensk fræði, en því hefur líklega
verið slegið á frest nú. Og útgáfa hefur lengi
ekki verið jafn ræktarmikil og síðustu tvö ár.
Yfir átta hundruð bækur voru gefnar út hvort
árið. Ef frá er talinn pólitíski geirinn og op-
inber rekstur þá hafa fá svið þjóðlífsins haldið
jafn vel í horfinu eftir hrunið og bókaútgáfan.
Hvernig við lásum
Áhrif kreppunnar sáust hins vegar strax á því
hvernig við lásum bókmenntirnar. Ein af al-
bestu bókum ársins, Hvert orð er atvik eftir
Þorstein frá Hamri, talaði þannig beint inn í
tímann með áherslu sinni á mátt orðsins, á
gömul gildi sem skáldið telur að sé að verða of
seint að hlúa að, á efasemdir um stórar hug-
myndir og endanleg svör, um hina nýju vitn-
eskju sem menn væðast og brynja sig með. Bók
Þorsteins varð pólitískari en flestar fyrri bæk-
ur hans vegna samhengisins.
Hið sama má segja um skáldsögu Steinars
Braga, Konur, sem er vissulega sterk útmálun
á ástandinu fyrir hrun en sprengikraftur bók-
arinnar – sem hefði þolað meiri yfirlegu – verð-
ur til í samspili við ástandið sem skapaðist í
landinu skömmu fyrir útkomu hennar.
Rökkurbýsnir eftir Sjón er líka gott dæmi
um bók sem lesa má inn í ástandið, enda sterk
siðferðileg undiralda í textanum og hug-
myndafræðileg átök tveggja heima sem skella
saman. Umfram allt er Rökkurbýsnir þó fal-
lega spunnin skáldsaga og staðfestir stöðu höf-
undarins meðal fremstu sagnahöfunda samtím-
ans. Það er annars merkilegt að íslenskum
rithöfundum tekst iðulega best upp í sögu-
legum skáldsögum.
Glæpasaga Ævars Arnar Jósepssonar, Land
tækifæranna, sýndi að bókmenntirnar geta
brugðist hratt við. Sagan gerist beinlínis í októ-
ber og nóvember 2008, þegar hrunið á sér stað.
Hér er vafalítið kominn einn besti krimmi síð-
ustu ára, ekki bara fyrir þessa hressilegu
snerpu heldur líka vegna þess hvernig höfundi
tekst að flytja tímann inn í textann með tals-
málskenndum stíl.
Deigla
Fyrstu greinina í fyrrnefndum greinaflokki hóf
ég á að segja að bókmenntir tímans læknuðu
ekki, þær færðu okkur engar lausnir en þær
könnuðu sárin, eins og Hannes Hafstein talaði
um að bókmenntir í lok nítjándu aldar gerðu,
þær sýndu og greindu og túlkuðu. Þetta grein-
ingarhlutverk bókmenntanna verður fyrirferð-
armeira í ástandinu sem komið er upp.
Og þar koma bókmenntirnar reyndar vel
undirbúnar til leiks. Ef hugmyndafræðileg um-
ræða hefur verið einhver á undanförnum lá-
deyðuárum þá hefur hún átt sér stað í bók-
menntum, listum og að einhverju leyti í
fræðum og grasrótarhreyfingum. Hún hefur að
minnsta kosti ekki farið fram á vettvangi meg-
instraumspólitíkur og -fjölmiðla, þar hafa allir
verið sammála.
Niðurstöður
Greinarnar um bókmenntir á tímum hins óljósa
áttu að verða tíu en aðeins níu birtust. Ein-
hverra hluta vegna heyktist höfundur á nið-
urstöðunni. En í raun er auðvelt að komast að
niðurstöðu. Maður þarf ekki annað en orða
hana. Ég gæti til dæmis sagt að Fyrir kvöld-
dyrum og Hvert orð er atvik séu bestu ljóða-
bækur sem komið hafa út það sem af er öldinni.
Ég gæti líka sagt að Sendiherrann eftir Braga
Ólafsson, Rökkurbýsnir og Sumarljós og svo
kemur nóttin eftir Jón Kalman Stefánsson séu
áhugaverðustu skáldsögurnar. Að stíll Jóns
Kalmans búi yfir sterkasta karakternum. Að
ljóðinu verði óhætt í höndum Gerðar Kristn-
ýjar, Sigurbjargar Þrastardóttur, Kristínar
Svövu Tómasdóttur, Kristínar Eiríksdóttur,
Sölva Björns Sigurðssonar (sem átti þýðingu
ársins, Árstíð í helvíti eftir Arthur Rimbaud) og
Ófeigs Sigurðssonar (sem sendi frá sér tvær
merkilegar ljóðabækur á árinu) næstu áratug-
ina. Að skáldsagan eigi eftir að blómstra í
höndunum á Eiríki Guðmundssyni, Auði Jóns-
dóttur, Hermanni Stefánssyni og Guðrúnu Evu
Mínervudóttur.
Ég get staðið við þetta allt. Íslendingar eiga
um þessar mundir forvitnilegri hóp rithöfunda
og skálda en oftast áður. Thor og Guðbergur
eru meðal merkustu skáldsagnahöfunda og svo
eru það Einar Már, Gyrðir og Pétur Gunn-
arsson. Íslensk ljóðskáld standa framarlega,
Matthías Johannessen, Þorsteinn frá Hamri,
og svo kynslóðin sem í raun breytti íslenska
ljóðinu, Sigurður Pálsson, Steinunn Sigurð-
ardóttir og Þórarinn Eldjárn. Sjón gaf út eina
bestu ljóðabók síðustu ára í fyrra, Söng steina-
safnarans, og Kristín Ómarsdóttir og Óskar
Árni Óskarsson eru sér á parti. Á þessu ári
spruttu svo fram óvenjumikil efni á borð við
Magnús Sigurðsson (Hálmstrá og Fiðrildi,
mynta og spörfuglar Lesbíu), Kári Páll Ósk-
arsson (Með villidýrum) og Emil Hjörvar Pet-
ersen (Refur).
En það var ekki ætlunin með greinaflokkn-
um að komast að auðveldum niðurstöðum.
Hugmyndin var að kanna um hvað íslenskar
bókmenntir fjalla nú á tímum, hvað þær segja
um okkur, um þetta samfélag, um þennan
heim. Þetta hefur sennilega ekki tekist, en að
sinni verður þetta látið nægja: Íslenskar bók-
menntir hafa á undanförnum árum verið inn-
hverfar, rannsakað möguleika skáldskaparins,
veruleikann sem sprettur af orðunum – og var
þegar öllu er á botninn hvolft sennilega hald-
meiri en þær skýjaborgir sem risu í samfélag-
inu. En nú standa þær frammi fyrir því verk-
efni að bjarga drukknandi þjóð af sundi. Til
þess búa þær að tungumáli sem þeim hefur
tekist að rækta þrátt fyrir, að mörgu leyti, óvil-
hallt umhverfi útrásarbýsna og auðhyggju-
nauða. Það eru mjög spennandi tímar fram-
undan.
Morgunblaðið/Valdís Thor
Sjón Rökkurbýsnir staðfestir stöðu höfundarins meðal fremstu sagnahöfunda samtímans.
Morgunblaðið/Kristinn
Þorsteinn frá Hamri Hvert orð er atvik var ein besta bók ársins.
Nýtt verkefni
En nú standa þær
frammi fyrir því
verkefni að
bjarga drukknandi
þjóð af sundi. Til
þess búa þær að
tungumáli sem
þeim hefur tekist
að rækta þrátt
fyrir, að mörgu
leyti, óvilhallt um-
hverfi útrásar-
býsna og auð-
hyggjunauða.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. JANÚAR 2009 Lesbók 11ÍSLENSK MENNING 2008 | BÓKMENNTIR
E
inhvern tímann sagði enskur sagnfræð-
ingur að skáldið væri sannasti sagn-
fræðingurinn. Þessu svaraði franskur
prestur með því að skáldsagnahöfundar
væru yfirleitt stórlygarar. Flestir geta þó
sennilega verið sammála um að það hefur
verið skemmtilegt að lesa og hlusta á Einar
Má Guðmundsson predika yfir landslýð og
-herrum um það sem rithöfundar hafa
kannski ekkert meira vit á en annað fólk,
pólitík, ábyrgð, siðferði og efnahagsástand.
Greinar hans hafa birst í Morgunblaðinu
frá því skömmu eftir að hrunið varð. Þær
hafa meðal annars fjallað um mun sannleika
og lygi sem virðist ekki hafa verið ljós í
munni stjórnmálamanna og áhrifamanna í
viðskiptalífinu undanfarnar vikur.
Langt er síðan rithöfundur hefur stigið
fram með jafn afgerandi hætti í samfélags-
umræðunni. Yngri skáld hafa líka látið á sér
bera í umræðunni. Haukur Már Helgason er
meðal stofnenda netblaðsins Nei! þar sem
andófi hefur verið haldið úti. Og Nýhilingar
hafa reyndar látið á sér bera í hópi herskárra
mótmælenda.
Skáld mótmæla
Einar Már Mótmælti hástöfum.
Einar Már Guðmundsson