Lesbók Morgunblaðsins - 03.01.2009, Blaðsíða 10

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. JANÚAR 2009
10 LesbókBÆKUR
H
in dularfulla og sífellt hörfandi merk-
ingarmiðja bókmenntanna hlýtur sína
fullkomnu og endanlegu birting-
armynd í Tinna, að mati Toms
McCarthys. Í nýrri bók sinni,
Tintin and the Secret of
Literature, færir hann rök
fyrir því að þessi sígilda
teiknimyndapersóna sem
Hergé skapaði á öndverðri tutt-
ugustu öldinni sé vísir og tákn
um leyndardóminn sem liggur að
baki listsköpun. McCarthy tekst
reyndar á við nokkuð fjölbreytt
úrval af ráðgátum og leynd-
ardómum í verkinu, en hann kafar
djúpt ofan í goðsögulega veröld
Tinna-bókanna og tengir þar ým-
islegt við lífshlaup Hergés, t.d. dul-
arfullt ættartré Kolbeins Kafteins, en
sú ráðgáta sem skiptir þó mestu máli er
Tinni sjálfur; kynlaus, óralaus, ástríðu-
laus, maður sem á sér enga fortíð,
enga framtíð (hann eldist ekki),
enga fjölskyldu – það er Tinni
sjálfur sem er helsta ráðgátan, og
við þessari gátu er ekkert svar.
Tinni stendur vörð um þögnina í
hjarta stormsins, drengur án
einkenna, eyðan sem gerir allt
annað mögulegt. Þessi bók,
eins og sjá má af því sem fer
hér að ofan, tekur sitt
stefnumið frá svokölluðum
póststrúktúralískum væng
bókmenntakenninga, og
ánægja lesanda mun velta
allnokkuð á þolinmæði
þeirra gagnvart slíkum
skrifum.
Tintin and the Secret of Literature | Tom McCarthy
Leyndardómur bókmenntanna
G
uðni Jónsson komst svo að orði
að „óvenjulega agasamt“ hafi
verið á Íslandi á fyrstu áratug-
um 19. aldar: „Komu þá upp
ýmis ófögur sakamál, sem varla eiga
sinn líka í sögu landsins.“ Öldin hófst á
Sjöundármorðunum á Vestfjörðum árið
1801. Árið 1827 átti Kamsránið í Árnes-
sýslu sér stað og morðin á Natani Ket-
ilssyni og Fjárdráps-Pétri voru framin í
Húnavatnssýslu ári seinna. Þótt ekkert
beint samband væri á milli þessara
mála, og þau reyndar mjög ólík, var
Guðni viss um „að rót þeirra og upphaf
sé eitt hið sama: spillt aldarfar“ (Brynj-
úlfur Jónsson: Sagan af Þuríði for-
manni, v). Séra Pétur Guðmundsson
var sammála honum og taldi að á þess-
um tíma (1824) væri „mikið uppi af þjóf-
um og öðrum illvirkjum, eigi síst í
Húnavatnssýslu: gerðist þar óöld mikil
og ránskapur ... og eigi trútt um að
grímuklæddir bófar sætu fyrir vegfar-
endum“ (Annáll nítjándu aldar I, 339).
Og Espólín var á þeirri skoðun að nú
væru „þjófar miklu kænni en áður“ (Ár-
bækur XII, 130).
Spillt aldarfar
Níunda bindi Sögu
Íslands kom út
skömmu fyrir jól. Þar
segja Anna Agnars-
dóttir, Gunnar Karls-
son og Þórir Ósk-
arsson sögu nítjándu
aldar eða tímabilsins
1795 til 1874. Við
grípum hér niður í
texta Önnu um
ástandið í landinu í
byrjun nítjándu aldar.
Síðasta aftakan
Höggstokkurinn og öxinn sem
notuð voru við síðustu aftök-
una á Íslandi 12. janúar 1830.
B
andaríski fræðimaðurinn Noam
Chomsky er löngu heimsþekktur fyrir
skrif sín um stjórnmál og nýjasta
greinasafnið, Interventions, sýnir svo ekki
verður um villst að hér fer afburða grein-
andi. Rökfestan er mikil, hann sker í
gegnum móðukenndan spuna
ímyndasmiðanna og hug-
myndafræðinganna eins og
hnífur í gegnum smjör. Bókin
er einnig athyglisverð þar sem
hér er að finna dálkagreinar sem
Chomsky hefur skrifað fyrir The
New York Times Syndicate á síð-
ustu árum en eins og margir vita
hafa samskipti hans og NYT síst
verið hlýleg. Í ritum á borð við
Manufacturing Consent hefur
Chomsky fært rök fyrir slagsíðu
bandarískra fjölmiðla, og er NYT vin-
sælt sýnidæmi, ekki vegna þess að það sé
öfgafyllst heldur vegna þess að það er sá
fréttamiðill sem nýtur mests trausts. Gagn-
rýni Chomskys hefur verið óvægin, sjón-
armiðin stundum óvinsæl, og afleið-
ingin sú að rödd hans heyrist
sjaldan í meginstraumsfjölmiðlum
vestanhafs. Utan Bandaríkjanna er
Chomsky hins vegar metinn að
verðleikum, og helstu fjölmiðlar
Evrópu sækjast eftir innleggi frá
honum um málefni líðandi
stundar. Þessari markaðskröfu
hefur NYTS ákveðið að full-
nægja með því að kaupa og
dreifa pistlum eftir Chomsky
– utan Bandaríkjanna! Kald-
hæðnin er slík að maður
veit ekki hvar byrja skal. En
Chomsky verða allir að lesa.
Interventions | Noam Chomsky
Gagnrýni og andóf
B
alram Halwai, sögumaður bresku skáld-
sögunnar The White Tiger, er „at-
hafnamaðurª í hinu „Nýja Indlandi“ –
Indlandi sem hefur að mörgu leyti tek-
ið algjörum stakkaskiptum á liðnum árum og er
orðið heimsþekkt efnahagsundur. Skýjakljúfar,
stórfyrirtæki, milljónamæringar og limúsínur,
björt ljós og stórar borgir. Þetta er hið nýja
Indland, land tækifæranna, lífinu vindur fram
undir blikkandi neónskiltum og alþjóðlegum
vörumerkjum. Í skugganum dvelur þó enn þorri
þjóðarinnar, tugir milljóna, við afar bágbornar
aðstæður; þetta eru tveir heimar og Halwai ger-
ir skýran greinarmun á þeim. Landsbyggðin,
þar sem fátæktin og sjúkdómarnir ráða ríkjum,
spilling veður uppi og alþýða fólks á allt sitt
undir dyntum spilltra landeigenda, er
„Myrkrið“. Borgirnar, þar
sem tækifærin eru og þar
sem þeir sem auðgast hafa
dvelja, það er „Birtan“. Skáld-
sagan lýsir ferðalagi Halwais
úr myrkrinu í ljósið, og þeim
fórnum sem hann hefur þurft að
færa til að komast þangað.
Hvernig hann með öðrum orðum
varð athafnamaður.
Aravind Atiga hlaut nýverið
Booker-verðlaunin fyrir þessa
fyrstu skáldsögu sína, og að mörgu
leyti er auðvelt að sjá hvað hreif
nefndarmeðlimi. Þetta er tuttugustu
og fyrstu aldar bókmenntaverk, það
innlimar og notar nútímalega firringu sem eins
konar aflvaka með því að sýna hvernig ein-
staklingurinn hverfur frá hefðarsamfélaginu og
á vit græðgislegrar þátttöku í markaðs-
samfélaginu; hvernig öll gildi hverfa í skuggann
andspænis þeim tækifærum sem markaðurinn
býður upp á til endursköpunar á sjálfinu. Það er
sjaldan reynt að skapa samkennd með sögu-
hetjunni, til þess er skáldsagan alltof kaldhæðin
og grimm, en þess í stað treystir höfundur á lif-
andi og kraftmikinn prósa, og iðandi vitund
sögumanns. Atiga nýtur þess að þenja frásögn-
ina á allt að því tilgerðarlegan hátt enda prýði-
legur stílisti en á sama tíma fjallar hann um
Indland á algjörlega miskunnarlausan hátt;
hann birtir landið sem martraðarkenndan
frumskóg þar sem misskipting gæðanna hefur
náð fjarstæðukenndum hæðum. Að því leytinu
til er þetta félagsleg skáldsaga, enda þótt hefð-
arsamfélaginu og gildum kynslóðanna sé að
nafn- inu til hafnað eins og segir hér að ofan. Í
raun er boðskapinn að finna í tvístíg-
andi afstöðu verksins til athafna-
mannsins sem stendur fyrir miðju
bókarinnar. Balram er fyrst og
fremst hugmyndafræðilegur upp-
reisnarmaður, hann tengir frelsi
sitt og velgengni í hlutverki at-
hafnamannsins við það að hafa séð
í gegnum þá hugmyndalegu inn-
rætingu sem myndar stoðir sam-
félagsins, og gerir misskipt-
inguna mögulega. „Af hverju
hafði ég flýtt mér að nudda
fætur hr. Ashoks um leið og
ég sá þá, jafnvel þótt hann
hefði ekki farið fram á það!“
spyr Balram miðja vegu í
gegnum bókina, en auk þess að
vera bílstjóri sér hann um ýmsar líkamlegar
þarfir herra síns, líkt og fótanudd. „Hvers
vegna leið mér eins og ég þyrfti að komast í ná-
vígi við fætur hans og láta þeim líða vel – hvers
vegna? Vegna þess að löngunin til að vera þjónn
hafði verið innrætt í mig; henni hafði verið
hamrað inn í höfuðkúpuna á mér, nagla eftir
nagla, og síðan hellt inn í blóðið, líkt og skólpi og
eiturefnaúrgangi er hellt út í Móður Ganga.“
Hugmyndafræðin er skólp, þrælslundin er
framleidd líkt og hver önnur vara fyrir markað.
Það að verða bílstjóri skilur Balram reyndar
frá meðalfátæklingi borgarinnar, og bókin lýsir
vegferðinni sem liggur úr afskiptu, afskekktu
og fátæku þorpi til Nýju Delhí og þjónustu við
Ashok, athafnamann sem ver dögum sínum í að
halda utan um flókið viðskiptaveldi sem byggist
á mútum. Sú kvika lund sem gerði Balram fært
að brjótast út úr innilokaðri veröld þorpsins
gerir það líka að verkum að hann er ekki fylli-
lega sáttur í þjónustu sinni, hann sér tækifæri
sem hann verður að grípa. Til að færa sig var-
anlega um set, til að endurfæðast í birtuna,
neyðist Balram til að fremja myrkraverk og má
því segja að bókin setji fram ýmsar spurningar,
sumar býsna margræðar, um misgengi stétta
og félagslegt réttlæti. En lykillinn að fram-
kvæmdagleði söguhetjunnar er skilningur hans
á samfélagsgerðinni; Adigi bregður sér hér að
sumu leyti í gervi gamaldags marxista sem
greinir „falska vitund“ undirmálsstéttanna sem
mikilvægasta kúgunartækið. „Aldrei fyrr í sögu
mannsins hafa jafn fáir skuldað jafn mörgum
jafn mikið. Örfáir menn í þessu landi hafa þjálf-
að hin 99,9 prósentin – sem að upplagi eru alveg
jafn vel af guði gerð – til að lifa lífinu í viðvar-
andi þrældómi; og hlekkirnir eru svo sterkir að
þótt þú réttir fólkinu lykilinn að frelsinu mun
það kasta honum til baka og bölva þér.“ Mynd-
hverfingin sem Balram styðst við til að skýra
samfélagsgerðina er „hænsnakofinn“ – Indland
er hinn mikli hænsnakofi. Sem götuheimspek-
ingur hefur hann líka á reiðum höndum skýr-
inguna á virkni þessa ósýnilega fangelsis, en
það er fjölskyldan. Þar eru gildin jú innrætt. En
hvers vegna stelur ekki bílstjóri peningum
herra síns og stingur af? Svarið er aftur fjöl-
skyldan. „Aðeins maður sem er reiðubúinn til að
horfa upp á eyðileggingu fjölskyldu sinnar – það
að hún sé handsömuð, pyntuð og brennd lifandi
– getur brotist út úr hænsnakofanum. Engin
venjulegur maður getur það, aðeins ónátt-
úrulegt skrímsli. Í raun þarf til hvítt tígrisdýr.
Þú ert að hlusta á sögu athafnamanns, herra.“
The White Tiger | Aravind Atiga
Björt ljós, borgarbragur
BÆKUR VIKUNNAR
BJÖRN ÞÓR VILHJÁLMSSON
Aravind Atiga
Hlaut nýverið Booker-
verðlaunin fyrir fyrstu
skáldsögu sína.