Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.2009, Blaðsíða 13

Erla Hulda
Halldorsdottir
ehh@hi.is
Í
Lesbók síðasta laugardag (17. janúar)
skrifar Björn Þór Vilhjálmsson bók-
menntafræðingur grein um sjónvarps-
þáttaröðina Mad Men, sem sló í gegn á
síðasta ári. Í þáttaröðinni, sem gerist
um 1960, ráða karlmenn ríkjum og kon-
ur eru fyrst og fremst skrautgripir og kyn-
ferðisleg viðföng. Karlremba og kynjamis-
rétti eru allsráðandi. Þetta dregur Björn Þór
fram í skemmtilegri umfjöllun sinni. Hins
vegar hnaut kvennasögufræðingurinn sem
hér skrifar um þau orð hans að sú veröld sem
þættirnir lýsi hafi verið „fyrir tíma jafnréttis,
femínisma og hugmyndarinnar um „kynferð-
islega áreitni““. Og í myndartexta, sem er
ekki endilega frá Birni kominn, segir: „Sam-
skipti kynjanna markast af tímanum fyrir
jafnréttisbaráttuna.“
Nú býst ég við að hér sé einkum átt við
svokallaða aðra bylgju kvennahreyfinga, eða
nýju kvennahreyfinguna, sem ruddi sér til
rúms í hinum vestræna heimi uppúr 1960.
Þar hafði gríðarleg áhrif bók Betty Friedan,
Goðsögnin um konuna (The Feminine Mysti-
que 1963), um nafnlausa vandamálið svokall-
aða eða hina óskilgreindu óhamingju mennt-
aðra millistéttarkvenna, sem þrátt fyrir hús í
úthverfi, góða fyrirvinnu, tvö börn, skutbíl og
heimilistæki, fundu ekki þá fullnægju í lífinu
sem þeim hafði verið lofað. Og þessi ólga
undir fáguðu yfirborðinu mun raunar vera til
umfjöllunar í þáttunum.
En það er ekki nýja kvennahreyfingin eða
sögusvið sjónvarpsþáttaraðarinnar sem er til
umræðu hér heldur áðurnefndar fullyrðingar
um að þættirnir eigi sér stað „fyrir tíma jafn-
réttis“. Þær minntu mig óneitanlega á orð
bandaríska sagnfræðingsins Judith M. Benn-
ett á ráðstefnu norrænna kvenna- og kynja-
sögufræðinga við Háskóla Íslands síðastliðið
sumar. Í líflegum fyrirlestri ræddi hún meðal
annars það rof sem hún telur að hafi orðið
milli sagnfræðilegrar þekkingar á sögu
kvenna, sögu femínismans, sögu kvenfrelsis
og jafnréttisbaráttu, og kynjafræðirannsókna.
Þannig hefði kynjafræðin víða glatað
tengslum við söguna og við suma bandaríska
háskóla væru jafnvel rekin kynjafræðipróg-
römm þar sem látið væri eins og femínismi
og jafnréttisbarátta hefði ekki verið til fyrir
miðja tuttugustu öld. Sagan skiptir þar engu
máli.
Vera má að einhverjum finnist að jafnrétt-
isbaráttan fyrir daga nýju kvennahreyfing-
arinnar sé ekki sambærileg við það sem þá
gerðist enda hafi fyrsta bylgjan gengið út á
að tryggja konum grundvallar mannréttindi á
borð við kosningarétt og kjörgengi, rétt til
menntunar og embætta. Nýja kvennahreyf-
ingin hafi aftur á móti krafist jafnréttis í
raun, kallað á hugarfarsbreytingu og við-
urkenningu á að konur þorðu, gætu og vildu.
Þá fyrst hafi fyrir alvöru verið tekið á form-
gerðum samfélagsins, valdahlutföllum í
menntakerfi og stjórnmálum og stungið á
ýmsum kýlum samfélagsins, svo sem kyn-
ferðisofbeldi, þar með talin kynferðislegri
áreitni á borð við þá sem mun tíðkast í áð-
urnefndum þáttum.
Með þessu væri sagan hins vegar eingöngu
sett í samhengi við núið sem við lifum í og
okkar mat á því hvað telst til alvöru baráttu-
mála – hvað sé jafnrétti – látið ráða. Þræði
jafnréttishugmynda er hægt að rekja langt
aftur í aldir en innan ríkjandi frásagn-
arramma er það alla jafna franska byltingin
með konum á borð við Olympe de Gouges
sem er talin ákveðinn vendipunktur. De Gou-
ges var talskona jafnréttis kynjanna en einna
þekktust er hún fyrir að hafa snúið mannrétt-
indayfirlýsingunni frönsku yfir á konur. Enn
þekktari er rithöfundurinn Mary Wollstonec-
raft sem árið 1792 gaf út Vindication on the
Rights of Women eða Til varnar réttindum
kvenna, þar sem hún talaði fyrir jafnrétti og
menntun kvenna. Bók Wollstonecraft hafði
mikil áhrif á kvenfrelsiskonur áratugum síðar
en í samtíma sínum hlaut hún bæði lof og
last. Kröfur kvenfrelsiskvenna nítjándu aldar
um borgaraleg réttindi á borð við kosninga-
rétt og kjörgengi til þjóðþinga og sveit-
arstjórna þóttu hlægilegar lengi vel enda
konur ekki taldar hæfar um að hugsa á sama
rökfasta og skynsamlega máta og karlmenn.
Of mikil menntun var talin hættuleg konum
því þá myndu þær tapa hinu kvenlega eðli og
visna upp til kerlinga eða það sem verra var,
verða karlkonur, hvorki né – „paríur“, eins og
Bríet Bjarnhéðinsdóttir orðar það í sínum
frábæra fyrirlestri frá 1887.
Barátta kvenna fyrir jafnrétti um aldamót-
in 1900, fyrir viðurkenningu á að þær hefðu
rétt til þess að njóta þess sem við í dag telj-
um til grundvallar mannréttinda, var löng og
ströng. Margar þeirra trúðu því staðfastlega
að þegar þessi réttindi væru fengin væru
konum allir vegir færir, að jafnrétti væri náð.
Sú var þó ekki raunin og jafnréttisbaráttan
lagðist ekki af eftir 1915/1920 eins og svo oft
er látið í veðri vaka. Það hægðist vissulega á
henni og kvenfrelsiskonur áttu í stríði við
hina svokölluðu húsmæðrahugmyndafræði
millistríðsáranna. Það er engu að síður eftir
1920, fyrir tilstilli kvennalista og kvenna-
samstöðu, sem fyrsta íslenska konan kemst á
þing; kvennasamtök láta sig velferðarmál ein-
stæðra og fátækra mæðra varða; barist er
fyrir fæðingarorlofi og launajafnrétti svo fátt
eitt sé nefnt.
Eftir seinna stríð verður hin svokallaða
barnasprenging í hinum vestræna heimi,
„baby boom“, og húsmóðurhlutverkinu hamp-
að sem aldrei fyrr. Inn í það umrót sendir
franski heimspekingurinn Simone de Beauvo-
ir tímamótverk sitt Hitt kynið (Le Deuxième
Sexe/The Second Sex 1949) þar sem sjá má
hin fleygu orð: „Maður fæðist ekki kona,
heldur verður kona.“ Þótt viðtökur væru
blendnar til að byrja með hafði Hitt kynið
gríðarleg áhrif á konur og er meðal þeirra
verka sem hrundu af stað annarri bylgju
kvennahreyfinga eftir 1960.
Það sem ég vil segja með þessum skrifum
mínum er að við getum ekki leyft okkur að
segja að 1960 sé fyrir tíma jafnréttisbaráttu.
Þær konur, og karlar, sem hafa látið sig jafn-
rétti kynjanna varða síðustu tvöhundruð ár
eða svo töldu sig sífellt vera að ná árangri og
vinna sigra í linnulausri baráttu sinni við
ríkjandi viðhorf hvers tíma.
Saga kvennabaráttu og femínisma er hins
vegar ekki saga endalausra sigra og framþró-
unar því flestum stærstu sigrunum hefur
fylgt bakslag. Áðurnefnd Judith M. Bennett
lagði einmitt áherslu á þetta í fyrirlestri sín-
um á kvennasöguþinginu í sumar. Feðraveld-
ið slær alltaf til baka sagði hún og varpaði
upp hávísindalegu línuriti af þróun feðraveld-
isins síðustu árhundruðin. Það leit út eins og
jarðskjálftakort – stundum ró yfir skjálfta-
svæðinu en þess á milli djúpar bylgjur því
alltaf rís feðraveldið endurnýjað úr öskunni.
Tíðarandinn í Mad Men vísar einmitt til slíks
tímabils.
Það er rétt að jafnrétti kynjanna var ekki
komið á í raun árið 1960 og spyrja má hvort
því hafi yfir höfuð verið náð í dag.
Sparðatíningur um jafnréttisbaráttu
Mad Men Mikið hafði áunnist í kynjabaráttunni árið 1960 þegar þáttaröðin Mad Men á að gerast.
Við getum ekki leyft okkur að segja að 1960 sé fyr-
ir tíma jafnréttisbaráttu,“ segir greinarhöfundur sem
andmælir skrifum Björns Þórs Vilhjálmssonar um
sjónvarpsþáttaröðina Mad Men í síðustu Lesbók.
Þær konur, og karlar,
sem hafa látið sig jafn-
rétti kynjanna varða síð-
ustu tvöhundruð ár eða
svo töldu sig sífellt vera
að ná árangri og vinna
sigra í linnulausri bar-
áttu sinni við ríkjandi
viðhorf hvers tíma.
Höfundur er kvennasögufræðingur.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. JANÚAR 2009 Lesbók 13SJÓNVARP
Kannski ljúga ekki allir, kannski eru ennþá til menn
með hjarta í brjóstinu en ekki fjölfaldað forrit
– gert til þess eins „að komast af“ (hvað svosem það nú merkir) –
sem skannar umhverfið og reiknar í einni svipan
út skammtíma/langtíma hagnað, tilkostnað, áhættu, líkur
á auknum vinsældum, virðingu, valdi: krýningu egósins ...
– Kannski eru ennþá til menn?
Kannski stela ekki allir, kannski eru ennþá til menn
með einurð í hjartanu, örlítinn afskekktan blett
sem græðgin hefur enn ekki kalið, og þrá ekki mest af öllu
að sjá andlit sitt INNI Í sjónvarpinu, yeah! og vita það speglast
í augum þúsunda, milljóna, milljarða sem þrá mest af öllu að sjá
andlit sín INNI Í sjónvarpinu! hólpin um eilífð í förðuðum stjörnufans ...
– Kannski eru ennþá til menn?
Kannski visna ekki allir, kannski eru ennþá til menn
sem renna upp í nóttinni, úr sjónmáli starandi ljósopa,
og teyga í sig náttregnið af hvíslandi andvörum Guðs.
Og þegar heimurinn fangar þá og kremur með enn betri tilboðum
– þá springa þeir út nýjum himni og jörð þar sem eru aðeins menn.
Kannski eru ennþá til menn?
Ísak Harðarson
Ort í Hveragerði 2005-2006.
Eyðimarkaðurinn
Höfundur er ljóðskáld og rithöfundur.