Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.2009, Blaðsíða 8

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 2009
8 LesbókBÆKUR
B
reska bókaforlagið Hesperus Press sér-
hæfir sig í vönduðum endurútgáfum á sí-
gildum bókmenntum. Oft á tíðum er sá
skáldskapur ekki einungis sígildur heldur
einnig vanræktur, en stefna for-
lagsins er einmitt að draga
fram í dagsljósið gleymd og
lítið þekkt verk jöfra bók-
menntasögunnar. Bækur for-
lagsins eru heilmikill fjársjóður
að komast í fyrir bókmennta-
áhugafólk eins og nærri má geta.
Í byrjun þessa mánaðar kom út
perla á þeirra vegum, The Pilgrims,
sem líkleg er til að vekja áhuga
margra hér á landi í kjölfar frábærrar
útgáfu JPV á Frankenstein Mary Shel-
ley haustið 2006. Um er að ræða smá-
sagnasafn þar sem í fyrsta sinn eru
birtar á einni bók fimm sögur Shelley er
upprunalega komu út á árunum 1829 og 1837.
Í formála Kamilu Shamsie að smásagna-
safninu er tekið fram að tregablandið
lífshlaup Mary Shelley sjálfrar var aldr-
ei langt undan í skáldskap hennar og
að rauði þráðurinn í safninu sé missir.
Mary Shelley missti tvö elstu börnin
sín og síðan eiginmann sinn, Percy
Bysshe Shelley í kjölfarið.
Annar þráður í smásagnasafninu
er samband föður og dóttur, sem
einnig byggir á reynslu hennar
sjálfrar. Móðir hennar lést
skömmu eftir fæðingu Mary og
var samband hennar við föður
sinn af þeim sökum óvenjulega
náið. Átök þeirra á fullorðins-
árum voru töluverð, einkum í
kringum val hennar á eig-
inmanni sem var föðurnum ekki að skapi.
The Pilgrims | Mary Shelley
Sígilt en vanrækt meistaraverk
M
ér finnst líka að Íslendingar
komi aldrei hreint til dyra.
Að einhverju leyti kann
það að stafa af því, að þeir
vilja líkt og Írar þóknast öllum, en
þó einkum af vissum graut-
arhaushætti og algjörum skorti á
þjálfun til þess að gaumgæfa og fara
með staðreyndir. Sé í raun og veru
um einhverjar gáfur að ræða væri
það einna helst á bókmenntasviðinu,
enda er fjöldi manna kallaður skáld
á þessu landi þar sem hver gæs er
gerð að háfleygum svani. Aftur á
móti virðist engin lifandi sála bera
skyn á vísindalegar staðreyndir,
efnahagsleg sannindi, stjórn-
málalegt raunsæi eða nokkur önnur
fræðileg efni. Þeir eru haldnir hvers
kyns hugarórum.“
W.G. Collingwood, úr bréfi til
Edith Mary Collingwood, eiginkonu
bréfritara. Ritað á Hótel Reykjavík,
13. ágúst 1897, klukkan hálfsjö að
morgni.
Um Íslendinga
Sumarið 1897 ferðað-
ist myndlistarmaðurinn
og fagurfræðingurinn
William Gershom Coll-
ingwood um Ísland í
rúma tvo mánuði. Í
ferðinni málaði hann
myndir af stöðum sem
koma við sögu í Íslend-
ingasögunum. Með-
fylgjandi tilvitnun er úr
bréfi er Collingwood rit-
aði nærri ferðalokum. Collingwood á Snæfellsnesi Hann dáðist að Íslandi og Íslendingasögunum – en síður að Íslendingum.
U
m síðustu helgi birtist ítarleg grein eftir
bandaríska rithöfundinn Rebeccu Solnit
í LA Times. Greinin fjallaði m.a. um þann
þrýsting sem almenningur á Íslandi hefur beitt
til að hafa áhrif á samfélagið undanfarna mán-
uði og hvaða breytingar hafa átt sér
stað í kjölfarið. Vitnar Solnit
m.a. í Andra Snæ Magnason og
fleiri í umfjöllun sinni. Solnit
þekkir sögu almennings sem
áhrifavalds í samfélagsþróun
mjög vel. Bók hennar Hope in the
Dark, sem kom úr árið 2004, er
einmitt heimspekileg rannsókn
hennar á þessu sviði. Undirtitillinn
„ósagðar sögur, ótrúlegir mögu-
leikar„ segir ef til vill meira en nokk-
uð annað um upplífgandi efnistök
hennar á tímum þar sem útlitið er
óneitanlega svart.
Studs Terkel, sem margir telja að hafi skrif-
að sögu Bandaríkjanna í gegnum óteljandi við-
töl við venjulegt fólk undanfarna áratugi, gefur
skrifum Solnit góða einkunn. Hann telur bók-
ina afhjúpa með ljóðrænum hætti og
vitsmunalegri vigt þá fjölmörgu sigra
sem unnist hafa á sviði mannréttinda,
á vegferð almennings út úr myrkri
vanþekkingar um eigin getu og kraft.
Solnit er margverðlaunaður höf-
undur fyrir bækur á mörkum skáld-
skapar, listfræða og heimspeki,
þar sem samfélagsþróun og
-gagnrýni er undirtónninn. Bók
hennar A Fieldguide to Getting
Lost markaði að margra mati
tímamót í þverfaglegum fræða-
skrifum, svo full ástæða er til
að hvetja áhugasama til að
kynna sér hana.
Hope in the Dark | Rebecca Solnit
Áhrifamáttur almennings
E
ngar tvær ár eru eins – þær eru allar úr
vatni en samt ekki eins,“ skrifar breski
rithöfundurinn Jeanette Winterson í
grein í The Independent fyrir hálfum
mánuði. Tilefni skrifanna er sýning sem verður
opnuð í Tate Modern þann 25. þessa mánaðar.
Um er að ræða yfirlitssýningu á verkum Roni
Horn, sem Íslendingum er að góðu kunn, er
standa mun fram á vor á heilli hæð í safninu.
Winterson fjallar í upphafi greinarinnar um
bókverkið Some Thames, sem Roni Horn vann
árið 2000 og hverfist um ána Thames. Bókverk-
ið er þó flóknara en svo að sú lýsing dugi því í
Some Thames er í raun brotið blað í frásagn-
armáta þar sem textinn og myndirnar sem heild
líkja sömuleiðis eftir sjálfu flæði árinnar eða
vatns yfirleitt. Verkið segir ekki einungis sögu
tiltekinnar ár, heldur einnig sögu siðmenning-
arinnar og heimsins, sögu einstaklinga og
hugmynda um sjálfið í einskonar
vitundarflæði sameig-
inlegs minnis mann-
kyns. Jafnvel formið
þjónar þessari hugmynd,
því vísanir í tíma eru t.d.
afstæðar (eins og straum-
ur vatnsins) þótt ekki sé
nema að því leyti hvernig
hægt er að lesa sig eftir bók-
inni eftir óteljandi leiðum;
fram og til baka og loks í hring
– allt eftir því hvaða leið geðj-
ast hverjum lesanda fyrir sig.
Formrænar tilraunir
Þessi tenging Jeanette Winterson og Roni
Horn í skrifum þeirrar fyrrnefndu í The Indep-
endent kemur ekki á óvart, því listamanninum
hefur iðulega verið bent á skyldleika Some Tha-
mes við það verk Winterson sem hvað mestrar
aðdáunar hefur notið, Sexing the Cherry (1988).
Því hefur með réttu verið haldið fram að sú bók
hafi verið ein þeirra er mörkuðu breskri skáld-
sagnagerð mikla sérstöðu á níunda áratug síð-
ustu aldar.
Roni Horn fæst við formræna tilraun í Some
Thames rétt eins og Winterson sem brýtur af
sér viðjar sagnfræði og skáldskapar með því að
tvinna hvort tveggja saman. Samlíkingin nær
lengra því bæði verkin – þótt annað sé skil-
greint sem myndlist og hitt sem bókmenntir –
brjóta sig frá línulegri frásagnarhefð, forðast
hefðbundna uppbyggingu forms; leita á náðir
eins konar „fljótandi“ eða „alltumlykjandi“ frá-
sagnar. Frásagnar er líkir eftir fljótandi eðli
hugrenningatengsla – hreyfingu vatnsins, sem
eins og allir vita rennur ekki bara áfram í stríð-
um og einföldum straumi heldur seytlar í gegn-
um allt sem fyrir verður; sameinast í gríðarlegu
(frásagnar)hafi, gufar upp og fellur aftur til
jarðar; myndar hluta líkama okkar; tíma-
skynjunar og þar fram eftir göt-
unum.
Sexing the Cherry á
upphaf sitt og endi við ána
Thames, rétt eins og verk
Roni Horn, og er undarlegt
ferðaleg eftir óvæntum far-
vegum bæði sögunnar og
mannkynssögunnar. „Hvert
einasta ferðalag felur í línum
sínum annað ferðalag: þann far-
veg sem ekki er farinn og hið gleymda sjón-
arhorn. Það er þetta ferðalag sem ég ætla að
skrásetja. Ekki ferðalagið sem ég fór, heldur
þau sem ég hefði getað farið, eða fór kannski á
öðrum stað eða tíma,“ segir sögumaðurinn.
Það er þessi rannsókn á tíma, rými, sögu og
fantasíu sem gerir verk Winterson svo heillandi,
en um leið krefjandi. Henni tekst að fylla upp í
ýmsar þær eyður sem skáldsögur módernist-
anna höfðu skilið eftir, með áþekkum hætti og
Julian Barnes, Ian McEwan og Salman Rus-
hdie. Hún ljær þeim sem sjaldan heyrist til
rödd, lýsir veruleika sem ekki sést opinberlega;
fyllir út í óvænta mynd út frá þeim forsendum
að hún sé jafngild þeirri sem allir þekkja og
samþykkja sem veruleikann.
Þrátt fyrir óræðan efnivið er niðurstaða bók-
arinnar skýr. Winterson skilur ekki við les-
endur sína í nokkrum vafa um afstöðu til mik-
ilvægra málefna og samfélagsstofnana; svo sem
fjölskyldulífs, kirkjunnar, stjórnmála, umhverf-
isverndar, kynferðis og kynhneigðar. Hún er í
raun, rétt eins og Roni Horn í Some Thames,
harðákveðin í því að afhjúpa afstæði gilda tilver-
unnar.
Reiða sig á þekkingu lesandans
Bæði Winterson og Horn nota texta annarra til
að auðga sinn eigin og auka dýptina í gegnum
þekkingu lesandans. Winterson vísar í ævintýri,
landafræði, heimspeki; tekur jafnvel bók-
staflega hugmynd Rabelais um hvað myndi ger-
ast ef orð hyrfu ekki og skrifar kafla þar sem
orðin stíga til himins um leið og búið er að segja
þau svo það þarf stöðugt að vera að sópa þeim
burt. Horn vísar í bandaríska dægurlagatexta, í
bókmenntir (til að mynda Charles Dickens sem
líka skrifaði um Thames), orðabækur og lög-
regluskýrslur. Báðar draga með þessum hætti
saman í hnotskurn fjölbreytileika mannlífsins,
siðmenningarinnar og arfleifðarinnar. Þær
leika með og á þekkingu lesandans þannig að
þeirra eigin frásögn mótast með mismunandi
hætti allt eftir því hvernig er lesið.
Roni Horn spyr hvað dimman í ánni Thames
sé – og svarar sjálf með annarri spurningu um
hæl: „Er það London?“ Winterson myndi lík-
lega svara því játandi, því í hennar verki er áin
eins og áður sagði upphaf og endir alls. Því er
líkt farið með lesendur þessara tveggja bóka;
dimman í dýpinu vísar svo langt út fyrir sig að
hún rúmar allan heiminn. Eða svo notuð séu orð
Winterson: „Ég lagði af stað og komst að því
jafnvel einfaldasta ferðalag hugans tekur engan
enda. Ég legg upp og jafnharðan opnast hundr-
uð mögulegra leiða fyrir mér. Í hvert sinn sem
ég reyni að þrengja ætlunarverkið víkka ég það
út, og samt sem áður leiða þessi sund og farveg-
ir í átt að opnu hafi. Ég er yfirkomin af skínandi
vatninu og stærð heimsins.“ fbi@mbl.is
Sexing the Cherry | Jeanette Winterson
BÆKUR VIKUNNAR
FRÍÐA BJÖRK INGVARSDÓTTIR
Skínandi vatnið
Winterson
Bæði Winterson og Horn
nota texta annarra til að
auðga sinn eigin og
auka dýptina.