Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.2009, Blaðsíða 9

Þeir verða í
senn léttari
með eins
konar opin
ljósvæn
fóstur um
leið og þeir
geta orðið
þungir sem
blý af myrkri
og voða.
Feimna stelpan frá
1967 Verk í eigu Lista-
safns Íslands. Börn og
sjálfsprottin viðbrögð
þeirra og hreyfingar
hafa frá upphafi verið
áberandi viðfangs-
efni í verkum Þor-
bjargar.
Eftir Hannes
Lárusson
hanlar@ismennt.is
L
eikarar og söngvarar, og
sennilega dansarar líka,
tala oft af mikilli andakt
um „hljóðfærið“ og mik-
ilvægi þess að fara vel með
það. Sennilega eru þeir að
hlutgera og myndhverfa líkamshluta
eins og raddbönd, þind, tungu, varir,
kálfa og tær, ef ekki líkamann allan
með öllu sem honum fylgir. Ef aftur á
móti myndlistarmenn töluðu inn-
blásnir um hljóðfærið sitt mætti
halda að það væru tíu skítugir puttar.
Í anda þessa hljóðfæris var um
skeið rekinn sýningarskáli sem
nefndist „Hús handanna“. Því verður
heldur ekki á móti mælt að öll ósvikin
list snýst um þreifingar, klíp og kitl
og eftir því sem sumum finnst einmitt
með skítugum puttunum. En af því að
hér er um myndhverfingar að ræða
gætu þessir puttar ekki síður verið
mjólkurhvítir fingur rithöfundanna
sem fitla blíðlega við lyklaborðin sín.
Eitt er það líffæri listamanna sem
þó er tungum og puttum ofar þótt í
mörgum sé það blóðhlaupið og hulið
gráu skýi eða ekki til staðar. Þetta er
innra augað. Það gerir mönnum kleift
að sjá bæði inn á við og út á við,
skynja, skoða og skrá, sviðsetja
manneðlið, greina tíðarandann og
skyggnast inn í framtíðina. Krist-
altært innra auga fangar það sem
annars væri glatað og puttarnir ná
ekki til. Enginn vafi er samt á því að
myndlistarmenn eru, sem betur fer á
heildina litið, skítugastir allra lista-
manna og þeirra næst jörðinni í bók-
staflegum skilningi, jarðálfarnir og
svartálfarnir í ofvöxnum sköp-
unarstéttum hins síðkapítalíska hug-
myndakerfis.
Í friði frá frekjunni
Í fáum listamönnum hefur innra aug-
að verið skýrara en myndhöggv-
aranum Þorbjörgu Pálsdóttur. Hún
fæddist 10. febrúar árið 1919 og
stendur því á níræðu um þessar
mundir með áratuga listferil að baki.
Hún gæti því eftir aldri að dæma til-
heyrt fyrstu kynslóð íslenskra mynd-
listarmanna sem gat baðað sig á kerf-
isbundinn hátt í ljóma „alþjóðlegra
strauma“ og hafði fengið í sig „frjó-
magn heimslistarinnar“. Þessi kyn-
slóð, sem þarna var í fararbroddi í
umbyltingu íslenskrar myndlistar
upp úr miðri síðustu öld, var ekki
sundurleitt samsafn sérvitringa og
lausamanna, heldur meira og minna
samstæð fylking listhermanna með
alvæpni forma og lita og galdraþulur
abstraktlistarinnar á tungubroddum.
Sól heimslistarinnar hefur ávallt haft
sameiningarmátt í einfaldleika sínum.
Um þetta höfum við mörg síðari
dæmi héðan, t.d. þegar Popp og Flux-
us blés áhangendum SÚM móði í
brjóst, og aftur, nokkru seinna, þegar
ákafur áhugi á myndbrögðum Þjóð-
verja, Ítala og Ameríkana í málverki
færði mörgum nýjan málstað. Sam-
tíminn er kannski enn gjöfulli á hóp-
eflið þar sem hver og einn getur elt
sitt sjálfsprottna leiðarhnoð í síkátum
hópi menningartúrista í skemmti-
garði alheimsþorpsins. Frumkraftur
staðbundinnar menningar, ef hún
telst þá til staðar, finnur hins vegar
útrás í smásmugulegri tjáningu sund-
urleitra einstaklinga. Frammi fyrir
heimslistaverki dettur mönnum helst
í hug að segja „fallegt“ og þeir sem
lengra eru komnir „professjónal“, en
verk staðbundinna listamanna þykja
fremur vera, jafnvel af öðru stað-
bundnu fólki, „skrýtin“ eða þá „öðru-
vísi“. Þeir sem eru á vegum heimslist-
arinnar eru jafnan miklir
félagsmálamenn og standa oft þétt
saman. Þeir staðbundnu á sínum út-
kjálka eru oftast öfugsnúnir og argir
og mæta ekki með glöðu geði nema á
eigin fundi. Hjá heimslistamönnum
koma yfirgripsmikil ytri öfl skipun á
verk þeirra, hjá þeim staðbundnu er
það æði ruglingsleg en einstaklings-
bundin nauðsyn sem er aflvaki þeirra.
En þrátt fyrir aldurinn hefur Þor-
björg Pálsdóttir hvorki baðað sig í
orkulindum heimslistarinnar né gerst
handgengin heimatrúboði á hennar
vegum. Hvernig getur þá staðið á
því að engu að síður hefur hún,
á undanförnum áratugum,
verið einn einarðasti og
næmasti listamaður á Ís-
landi? Svarið er að finna í
þessum smásmuglegu
kenndum og sjálfsprottnu
aðferðum sem sumir ein-
staklingar ná að rækta
með sér til þess að gera
eigin stöðu skil í hæfilegum friði fyrir
frekju altækra hugmynda um vist
mannsins í heiminum.
Ljósvæn fóstur
Frá því 1967 hafa verk Þorbjargar
verið auðþekkt. Þau eru ávallt af
mannslíkömum í mismunandi stell-
ingum, einum eða fleiri saman.
Stærðin á þeim er oftast dálítið ýkt,
en líta oft út fyrir að vera í réttri
stærð þegar þau eru skoðuð í hæfi-
legri fjarlægð. Frummyndir þessara
líkama eru ýmist svartar, hvítar eða
gulhvítar en sumar þeirra eru dauf-
lega litaðar rauðar, bláar eða grænar,
en eiga það allar sammerkt að halda
upphaflegri útgeislun eftir afsteypu í
brons. Efnið í frummyndunum er
einskonar pulsukennd uppistaða úr
hænsnavír. Vírbelgurinn er mik-
ilvægasti þáttur ferlisins en þá er
andi tiltekinnar stellingar hnoðaður í
efnið. Framhaldsmótun verkanna
miðast í aðalatriðum við að ná fram
nauðsynlegum styrk og réttri áferð.
Fyrst notaði Þorbjörg grisjur vættar
í gifsblöndu til þess að vefja vírgrind-
urnar, en svo reyndist asbest enn bet-
ur og loks notaði hún pólýester sem
tók öðrum efnum fram að styrkleika.
Allar styttur Þorbjargar eru að
mestu án eiginlegra líkamseinkenna
og andlitunum er jafnan sleppt. Yf-
irborið er hrátt, lifandi og létt. Áferð
mótunarefnisins er aldrei leynt, vír-
möskvar, gifsbindi og pólýesterklepr-
ar fá sitt eðlilega lífsrými.
Fyrstu líkamar hennar voru heilir
og sléttir. Eftir reynslu af tærandi
þunglyndi þar sem allt virtist vera að
tæmast og lífsneistinn hékk á blá-
þræði tóku verk hennar í afturhvarf-
inu á sig auðþekkjanleg einkenni; hol-
rúm í höfðum og búkum. Við þetta
losna líkamarnir við allt ónauðsynlegt
rúmtak fram yfir það sem þeim er
nauðsynlegt til þess að standa undir
eigin stellingu. Þeir verða í senn létt-
ari með eins konar opin ljósvæn fóst-
ur með margslungnu skuggaspili um
leið og þeir geta orðið þungir sem blý
af myrkri og voða. Hugtökin jákvætt
og neikvætt rými í fígúratívum skúlp-
túr fær hér nýtt, og í vissum skilningi
bókstaflegra inntak. Styttur Þor-
bjargar eru aldrei á stöllum heldur
eru þær ávallt í nánu og tilgerð-
arlausu sambandi við umhverfið.
Sumar hallast upp að vegg, sitja,
standa eða liggja milliliðalaust á gólf-
inu eða jörðinni.
Listfróðir menn gætu talið sig
fljótt á litið finna í verkum hennar
samhljóm með verkum Englendings-
ins Henry Moore (f. 1898), Amerík-
anans Georg Segal (f. 1926) eða Sviss-
lendingsins Alberto Giacometti (f.
1901). Í verkum þessara manna eru
holrúm, stellingar og hrá áferð en að
öðru leyti eru þau einungis fjar-
skyldir ættingjar.
Ósýnilegar stellingar
Þegar um er að ræða líkama sem við-
fangsefni í myndlist er nærtækast að
ætla að þeir byggist á líkkrufningum í
anda Forn-Grikkja og endurreisnar-
mannanna ítölsku að viðbættu altæku
fegurðar- og jafnvægislögmáli því
sem Ítalirnir kölluðu „contraposto“.
En þeir sem byggja sköpun sína beint
eða óbeint á þessum aðferðum lenda
jafnan í vandræðum þegar kemur að
því að líkamarnir eigi að tjá tiltekin
hughrif eða örlög. Lausnirnar hjá
listamönnum sem háðir eru þessari
nákvæmniskröfu um yfirborð lík-
amans eru annars vegar, eins og hjá
Forn-Grikkjunum, að teygja og
sveigja líkamann þannig að hann falli
sem átakaminnst inn í þaulhugsaða
og margreynda fegurðarhugmynd,
eða hins vegar, sem er algengara, að
flokka framsetningarmöguleikana
niður eftir eftirspurn hugsanlegra
neytenda/kaupenda á tilteknum týp-
um eða manngerðum, t.d. elskendum,
stríðshetjum, brautryðjendum, eða
táknrænum túlkunum á manninum
sem einmana veru, syndara, písl-
arvotti, o.s.frv. Í þessum verkefnum
verður oft að grípa til einfaldra leik-
muna til þess að gera tiltekna mann-
gerð trúverðuga. Mynd af sjómönn-
um væri erfið aflestrar ef ekki kæmi
til sjóhattur, veiðarfæri eða fiskar.
Höggmyndir Þorbjargar Páls-
dóttur byggjast ekki á krufningum,
né manngerðarfræðum fyrir upplýsta
kaupendur. Í sköpun sinni gengur
hún beint til verks, rekin áfram af
innri þörf og uppljómuð skýrri hug-
mynd úr veruleikanum sem flestum
er hulin. Skissur og módel gerir hún
ekki heldur grípur strax með ákafri
tilfinningu í hænsnanetið og hnoðast
á því uns rétt stærð og tilfinning er í
höfn. Hugur hennar er eins og ófram-
kölluð filma, sem á er röð augnablika
sem samt eru í eðli sínu það hverful
að þau verða sjaldan gripin með raun-
verulegri ljósmyndatækni né endur-
tekin með sviðsettu látbragði. Í högg-
myndum Þorbjargar, sem allar vísa
til mannslíkamans, er með öðrum
orðum að finna óvanalega heilsteypt-
an samruna milli stellinga, stöðu eða
hreyfinga, og hugarástands og innra
lífs. Öllu sem truflar þetta samband í
verkum Þorbjargar er vísað frá. Þess
vegna hafnar hún af miskunnarleysi
raunsærri eftirlíkingu, innri grinda-
smíði, gamalgrónum fegurðarlög-
málum og jafnvel viðtekinni yfir-
borðsmeðferð á styttum sínum sem
gætu stundum litið út fyrir að vera
hamflettir og krambúleraðir líkamar.
Val hennar og úrvinnsla á viðfangs-
efnum á sér engar nærtækar hlið-
stæður meðal íslenskra myndhöggv-
ara og reyndar furðufáar meðal
myndlistarmanna, þótt víðar væri
leitað, sem á undanförnum áratugum
hafa valið sér mannverur að mótívum.
Þegar við skoðum verk hennar sjáum
við kannski stelpu sitja flötum bein-
um á jörðinni, strák í sandkassa,
hrekkjusvín á ferð, spriklandi ung-
börn á teppi, feimna stelpu sem snýr
sér að vegg og vígvöll þar sem mátt-
vana líkamar liggja útflattir og teygð-
ir eins og límdir við jörðina.
Flest viðfangsefni sem Þorbjörg
tekur sér fyrir hendur eru þó úr
hennar nánasta umhverfi og svo yf-
irþyrmandi sjálfsögð og útfærsla
þeirra svo spontant að við fyrstu sýn
gætu þau virst ómarkvisst byrj-
endafikt. Við nánari skoðun verður
fljótlega ljóst að sú átakalausa sam-
þætting innra og ytra ástands sem
blasir við er sjaldgæfur árangur í list-
sköpun. Um sannleiksgildi þessarar
staðhæfingar kunna menn að efast,
þar til þeir sjálfir hafa reynt að
hneppa jafn ísmeygileg myndefni í
trúverðugt form.
Í verkum Þorbjargar Pálsdóttur er
sjaldan að finna altækt tungutak
heimslistarinnar, fremur er þar leikið
á hárfín hughrif sem einungis eiga sér
samastað í huga glöggs skoðanda.
Augnablik innra augans
Fáum listamönnum
hefur tekist betur
að tjá samhengi
hreyfinga og innra
lífs en Þorbjörgu
Pálsdóttur mynd-
höggvara, sem varð
níræð í vikunni.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Myndhöggvari tekur dansinn
Þorbjörg við afhjúpun á verkinu
Dansleik við Perluna árið 2000.
Stuðboltar
V
erkið Dansleikur var gert
1970 og fyrst sýnt á sýn-
ingu myndhöggvara á
Skólavörðuholti sama ár. Það læt-
ur ekki mikið yfir sér þar sem það
stendur sunnan við innganginn í
Perluna á Öskjuhlíð en þar var
bronsafsteypa af því sett upp árið
2000. Viðfangsefnið er samt
óvanalegt og ögrandi í senn.
Reyndar svo óvanalegt að það
myndi aldrei hvarfla að nefnd list-
unnenda að panta „dansleik“ hjá
útvöldum listamanni, enda myndu
fáir taka slíka pöntun alvarlega.
Meiri líkur væru á að slík nefnd
kæmi í kring samkeppni um
brjóstmynd af Sæma Rokk, Björk
eða Bubba. Það er ekki beint
árennilegt verkefni að gera
skúlptúr af dansleik og í
skólaspeki sköpunariðn-
aðarins nú um stundir
teldist þessi hugmynd
engan veginn góð. Fáir
væru líklegri til þess að
láta sér detta slíkt verk-
efni í hug en Þorbjörg Páls-
dóttir og enginn annar ís-
lenskur myndhöggvari
hefði áræði, innri þörf og
þann ungæðislega fersk-
leika til að framkvæma
hugmyndina.
Þarna eru þær þessar
fjórar berskjölduðu fígúr-
ur í yfirstærð, einungis
tveir í hljómsveitinni og
tveir í dansinum. Ekki er
fullljóst hvort hér eru á
ferðinni tröll, afturgöngur,
geimverur, kolaðar múmí-
ur frá Pompei norðursins
eða gestir í Glaumbæ.
Furðulegur hrunadans,
nútímavikivaki, kunn-
uglegir taktar og örlaga-
sprikl. Flestir líkams-
skúlptúrar Þorbjargar
eftir 1967 fanga þessi
augnablik sem allir þekkja
en verða vart endurtekin eða
sviðsett, augnablikin sem birta
óræðan lífsneistann. Þessir mynd-
glampar renna óstöðvandi
framhjá, nást aldrei á filmu, eru
með öllu óvéltækir, í rauninni
ósýnilegir. Þeir ná að stöðvast og
eignast annað líf í einstaka lista-
verkum.
Að Sólfari Jóns Gunnars und-
anskildu er þetta verk við Perluna
trúlega það listaverk á Ís-
landi sem mest er ljós-
myndað um þessar mundir.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 2009 Lesbók 9MYNDLIST
Ljósmynd/Hannes Lárusson Höfundur er myndlistarmaður.