Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.2009, Qupperneq 3

É
g var í tvö ár hjá
Kristni, sem var
mjög góður kenn-
ari og mér góður, lét mig
spila Bach mikið og
sagði svo þegar ég hætti
hjá honum að ég yrði að
fara í Tónlistarskólann í
Reykjavík til að læra teo-
ríuna. Ég var þá farinn að semja lög og reyna
að skrifa þau niður og sýndi honum – en
vildi ekki segja að ég hefði búið þessi lög til.
Sagðist hafa fundið þau í bók. Hann vissi
betur. Stundum spurði hann: Hefur þú ekki
fundið neitt í bókum nýlega?
Ég sendi lög í samkeppni sem haldin var
vegna lýðveldisstofnunarinnar 1944. Það
kom ekkert út úr því nema Kristinn sá nót-
urnar og þekkti handskriftina mína. Hann
hringdi þá í mömmu og sagði: „Þú verður að
senda strákinn í tónlistarskóla.“ Þá var ég
15 ára.“
Jón Ásgeirsson, Mbl. október 2008
Þannig verða tónskáldin tónskáld
Eftir Bergþóru
Jónsdóttur
begga@mbl.is
Þ
að dylst varla nokkrum þeim sem fylgj-
ast með íslensku tónlistarlífi, að þar er
ekki allt eins og best verður á kosið.
Ágreiningur milli tveggja aðildar-
félaga STEFs, Félags tónskálda og
textahöfunda, FTT, sem hýsir tónskáld sem
semja dægurtónlist, og Tónskáldafélags Íslands,
TÍ, félags tónskáldanna sem semja „alvarlega“
tónlist, um það hvernig meta eigi tónlist til
greiðslna er ein birtingarmynd ástandsins og
„pirringur“ félaganna hvors í annars garð hefur
verið undirliggjandi lengi.
Maður hlýtur að spyrja sig hver munurinn sé á
tónskáldi og tónskáldi, og hvers vegna þurfi tvö
félög fyrir fólk sem semur tónlist. Til að geta lagt
mat á framtíð tónskáldsins og tónlistarinnar,
þarf að skoða hvaðan nútíminn kemur.
Skiptir menntun máli?
Frá upphafi hefur munurinn á félögunum tveim-
ur vegið þyngst í menntuninni. Félagar í TÍ eru
langflestir langskólamenntaðir í klassískri tón-
list. Flestir semja þeir viðameiri tónverk og
lengri, en sumir auðvitað líka stutt lög og dæg-
urlög. Menntunin er grundvallaratriði hjá þeim
tónskáldum sem semja lengri verk, eins og
hljómsveitarverk, en annars konar menntun er
nauðsynleg þeim sem semja raftónlist, þótt oft
fari saman hjá þeim klassísk menntun og kunn-
átta í rafrænni tónsköpun.
Menntun í tónlist er óljósara gildi í dægur-
tónlist. Músíkölsk manneskja getur samið lag
vandræðalaust án menntunar í tónlist. Þannig
hefur það alltaf verið og mun alltaf verða, meðan
fyrirbærið „lag“ er það sem mestöll tónlist snýst
um. Þar með er ekki sagt að þeir sem semji dæg-
urtónlist séu yfirleitt ómenntaðir í tónlist; þvert
á móti, þar eru langskólaðir í klassískri tónlist,
djassi, popptónlist, og í hljóðfæraleik eða söng,
en kunnátta í hljóðfæraleik eða söng vegur mun
þyngra í starfi tónskálds dægurtónlistarinnar en
hinna tónskáldanna. Margir þeirra sem semja
dægurtónlist hafa þó ekki formlega menntun í
tónsmíðum eða „lagasmíðum“ en læra sitt fag
með því að „gera“ og geta það fullkomlega vel.
Menntunin er ekki skilyrði þess að tónlist geti
orðið til. Frá alda öðli hefur fólk menntað sig
sjálft í tónlist, numið af öðrum, eða „pikkað upp“
það sem hugurinn stendur til. En menntun er
hvorki ávísun á gæði, né það að einhverjum hug-
nist að hlusta á tónverk, stórt eða lítið. Hins veg-
ar er menntunin grundvöllur þess að tónskáld
geti samið ákveðnar tegundir tónlistar, lotið
reglum hefða og kunnað skil á fræðilegum bak-
grunni tónlistarinnar og aðferðafræði. Til þess er
menntunin mikilvæg, í öllum tegundum tónlistar,
þótt veruleikinn sýni að síst reyni á hana í dæg-
urtónlist.
Tónskáld og tónlistarmaður?
Sú var tíðin í klassískri tónlist, að tónskáld voru
undantekningarlítið jafnframt starfandi tónlist-
armenn og léku á hljóðfæri – voru mörg afburða-
hljóðfæraleikarar, eða voru hljómsveitarstjórar,
og voru jafnvel allt þetta í senn. Tónskáldin voru
í daglegri snertingu við tónlistina. Með módern-
isma síðustu aldar og meiri áherslu á fræðilegan
bakgrunn tónlistarinnar fór þetta smám saman
að breytast. Mikilvægara varð fyrir tónskáld að
kunna skil á hugmyndafræði avant garde-listar,
seríalisma, mínimalisma og öðrum stefnum og
straumum sem ruddu sér braut, því gerjunin í
fræðunum var gríðarlega mikil. Frumleiki og
fræðileg þekking urðu tónskáldum nauðsynlegri
verkfæri við sköpun tónlistar, en að vera flink í
hljóðfæraleik. Eftir tvær heimsstyrjaldir var
starf tónskáldsins breytt og áherslan önnur.
Í dag er staðan sú, að þótt vissulega séu til tón-
skáld sem jafnframt eru í fremstu víglínu virkra
flytjenda tónlistar, þá eru hin fleiri sem eru það
ekki. Það er því eðlilegt að spyrja hvort og þá
hvernig sú þróun hafi haft áhrif á sköp-
unarverkið – tónlistina. Sögur tónlistarfólks af
því að tónskáld skili til þeirra verkum sem séu
svo erfið, að augljóst sé að þau beri ekki skyn-
bragð á möguleika túlkandans, styðja þetta, en
þó má ekki gleyma því að það liggur í eðli sköp-
unarinnar að tónskáld vilji reyna nýjar leiðir og
og geri kröfur til flytjenda um að þeir reyni á við-
urkennd mörk sín. Auk þess eru þekkt dæmi úr
tónlistarsögu fyrri alda um að tónskáld hafi gert
nánast óbærilegar kröfur til flytjenda og nægir
þar að nefna Beethvoen og níundu sinfóníuna,
þar sem gerðar eru nánast ómannlegar kröfur til
mannsraddarinnar.
Þegar að dægurtónlistinni kemur, snýst dæm-
ið við. Flestir þeir sem semja slíka tónlist iðka
hana jöfnum höndum sem hljóðfæraleikarar eða
söngvarar og oft hvorttveggja. Þá er eiginlega
sama hvert litið er, grundvallareining dæg-
urtónlistarinnar, „hljómsveitin“, er með sinn
lagasmið, eða lagasmiði innanborðs. Fyrir þá
sem semja dægurtónlist er auðveldasta leiðin til
að koma henni á framfæri, að stofna band eða
standa upp og flytja hana sjálfur. Dægurtónlistin
í dag lifir í gegnum apparatið sem hljómsveitin
er, með grundvallarmiðlunum: söng, gítar, bassa
og trommum, oft hljómborði, og jafnvel fleiri
hljóðfærum með tilbrigðum.
Í grundvallaratriðum og í langflestum til-
fellum, er aðferðafræði í tónsmíðum mismunandi
eftir því hvort samin er dægurtónlist eða önnur
tónlist. Dægurtónlist hefur í flestum tilfellum til
þessa verið smíðuð beint á hljóðfærin, án þess að
notað sé hjálpartækið sem kallast nótnaritun,
sem er hins vegar grundvallargagn í hinni „al-
varlegu“ klassísku hefð.
Í öllum greinum tónlistar færist það þó mjög í
vöxt að tónlist sé samin með öðru hjálpartæki,
tölvunni. Með notkun tölvunnar, færast tónskáld
sumpart nær hvert öðru í aðferðafræði tónsmíð-
anna. Vinnubrögðunum svipar meira saman,
þótt útkoman geti verið á ýmsa lund.
Rafvæðing tónlistarinnar
Alvarlegu tónskáldin riðu á vaðið með að nota
rafmagn og tölvur við tónsmíðar, strax um miðja
síðustu öld. Tilgangurinn var þá fyrst og fremst
að nota hljóðin sem hægt var að skapa með þeim
í tónsmíðarnar. Rafmagnið var notað á skapandi
hátt, ekki sem hjálpartæki. Rafvæðing dægur-
tónlistarinnar laut hins vegar fyrst að ytri þátt-
um hennar, þegar hljóðfærunum var stungið í
samband. Það var varla fyrr en með tilkomu
heimilistölvunnar að farið var að nota tölvuna
sem almennt verkfæri við smíðina, hægt varð að
vista upptökur í tölvu og vinna þær þar, sampla
hljóð, spila, jafnvel skrifa útkomuna út á nótum.
Þær tilraunir sem „alvarlegu“ tónskáldin höfðu
verið að gera með notkun rafhljóða, rötuðu ekki
að marki inn í dægurtónlistina fyrr en með ný-
bylgjunni undir lok áttunda áratugarins og á
þeim níunda, í „synthpoppinu“ (þar sem marg-
víslegir hljóðgervlar voru notaðir af hljómsveit-
um á borð við Kraftwerk og, Human League).
Reyndar má rekja tilraunir með rafhljóð í dæg-
urtónlist allt aftur til Bítlanna og í gegnum pro-
grokksveitir eins og Pink Floyd til nýbylgjunnar.
Heimsþorpstónlistin
En fleiri þættir skipta máli þegar staða tón-
skálda og tónlistar í dag er skoðuð. Með gríð-
arlegri markaðssókn í kjölfar ódýrari tækni við
upptökur og plötuvinnslu, hefur Vesturlanda-
búinn nánast alla heimsins tónlist í hendi sér.
Orðið „framandi“ hefur úrelst hratt í tónlistinni.
Ef til vill er þetta aðgengi að alls lags tónlist sá
þáttur sem mest hefur haft áhrif á alla vestræna
tónlist, en „alvarleg“ tónskáld höfðu þó sýnt etn-
ískri tónlist áhuga fyrr.
Síðustu áratugir hafa verið merkilegur
bræðslupottur tegundanna. Arabískir innflytj-
endur í Danmörku spila rapp, Japani spilar blús
á þjóðarhljóðfærið shamisen, íslenskt tónskáld
semur konsert undir balkönskum áhrifum. Það
sér ekki fyrir endann á þróuninni, og mál manna
að skil milli tónlistargreina séu að mást út, rétt
eins og skilin milli listgreina.
Félögin tvö TÍ og FTT
Það má ekki gleyma því þegar talað er um stöðu
félaganna í dag, að það voru „alvarlegu“ tón-
skáldin sem áttu frumkvæði að réttindabaráttu
þeirra sem semja tónlist. Það voru tónskáld sem
sum höfðu hlotið tónlistarmenntun erlendis, með
Jón Leifs í fararbroddi, sem stofnuðu TÍ árið
1945.Það er líka mikilvæg staðreynd að í þá daga
hafði dægurtónlist ekki nærri sama menningar-
og samfélagslega vægi og hún hefur í dag. Það
þótti ekki „list“ að semja dægurlög, jafnvel ekki
meðal þeirra sem hana sömdu.
En tímarnir breyttust. Þegar FTT var stofn-
að, 1981, hafði dægurtónlistin öðlast mun veiga-
meiri sess í samfélaginu og var löngu orðin mik-
ilvægur þáttur í daglegu lífi fólks. Í dag er það
viðurkennt að dægurtónlist getur haft listrænt
gildi og talist „list“ rétt eins og önnur listaverk.
Munurinn á tónskáldi og tónskáldi
Beethoven eða Stones Í dag er það viðurkennt að dægurtónlist getur haft listrænt gildi og talist „list“ rétt
eins og önnur listaverk. Maður hlýtur því að spyrja hvers vegna þurfi tvö félög fyrir fólk sem semur tónlist.
Í grundvallaratriðum eru öll tónskáld að fást við það sama – að semja tónlist.
Arabískir innflytjendur í
Danmörku spila rapp, Japani
spilar blús á þjóðarhljóð-
færið shamisen, íslenskt
tónskáld semur konsert
undir balkönskum áhrifum.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. FEBRÚAR 2009 Lesbók 3TÓNLIST
É
g lærði á gítar í
gamla daga, lærði
hljómfræði og
tónfræði og kunni
grunninn að öllu sam-
an. Ég keypti mér síðan
magnaðar kennslubæk-
ur um þessi fræði, las
fjórar bækur með tón-
dæmum og tilheyrandi sem kenndar eru í
klassískum fræðum í tónlistarskólum,“ seg-
ir Barði, en hann er þeirrar manngerðar að
ef hann tekur sér eitthvað fyrir hendur er
það unnið af miklum krafti og fátt annað
kemst að á meðan.
Ég hef unnið við tónlist eingöngu í rúman
áratug, dag og nótt í alls konar tónlist, og ég
held að sú reynsla skili sér alveg eins mikið
og að hafa verið að lesa kennslubækur í
skóla. Reynslan kennir manni oft meira
heldur en lestur bóka. Best er þó að hafa
hvort tveggja.“
Barði Jóhannsson, Mbl. maí 2006
J
assinn, eins og hann er í dag, er eitt áþreifanlegasta dæmi um hrörnun sem hugsast get-
ur. Ekki er þó svo að skilja, að jassinn hafi nokkurntíma haft nokkurt listrænt gildi að
flytja - nei, en það var hins vegar hægt að búast við því að hann þróaðist með tímanum
eins og hver önnur stefna. En það virðist ekki ætla að fara svo. Það, sem mest er áberandi við
jassinn í dag, er, hvað hann er alltaf meir og meir að missa fótfestuna, þ.e.a.s. fjarlægjast það
að vera ekkert annað en jass. Þetta er einmitt það hættulega við hann.“
Rögnvaldur Sigurjónsson píanóleikari í tímariti Félags íslenskra tónlistarmanna,
Tónlistinni, sem kom út 1942-1946
Það hættulega við djassinn
J
azz“ er nautn fyrir þá sem lítið eru þroskaðir í músík eða hafa frumstæðari músíkgáfu en
siðað fólk almennt. Æðri tónlist er enn meiri nautn, er jafnvel þroskar tilfinningar fólks-
ins. „Jazzinn“ þroskar ekki tilfinningarnar heldur æsir þær. Hrein tónlist er unaður,
„jazzinn“ æsingur, enda er þróunarsaga „jazzins“ vægast sagt ekki falleg. „Jazzinn“ er sterk
áhrif frá negrunum og er ósköp eðlilegt, ég hef jafnvel heyrt að í Ameríku væru til negrar sem
eru mannætur í þriðja lið.
E.K. í Þjóðviljanum 2. apríl 1943, þar sem hann eða hún kvartar yfir því að ættjarðarlögin
hafi horfið fyrir jazztakti villimannsins.
Djass er æsingur