Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.2009, Blaðsíða 4

H
versu djúp er heimskreppan eiginlega
orðin þegar sjálfur Jean-Claude Van
Damme fær höfnun á greiðslukortið
sitt? Vandræði belgíska vöðvatröllsins
rista þó mun dýpra en það og hófust löngu fyrir
kreppu. Ferillinn er í vaskinum, hjónabandið
sömuleiðis og hann hefur misst forræði yfir
börnunum sínum. Hvað er þá hægt að gera ann-
að í stöðunni en að fara heim til Belgíu og ræna
pósthús?
Þegar pabbi er í sjónvarpinu
„Hvernig sýnir þessi leikari dauða? Kremur
mann undir hjólum vörubíls, kyrking, brotin
höfuðkúpa, augun plokkuð út …“ Svona þylur
lögfræðingur fyrrverandi eiginkonu Van
Damme upp syndir fyrri bíósjálfa leikarans og
þótt þetta teljist seint góð lögfræði þá er þetta
góð sýning fyrir kviðdóminn – og þrátt fyrir að
halda uppi máttlitlum vörnum þá er alveg ljóst
að harðhausaleikarinn góði vill helst hverfa ofan
í jörðina undir þessum upplestri. Ekkert af
þessu er þó jafn sárt og þegar dóttir leikarans
segist frekar vilja vera hjá móður sinni. Ástæð-
an? „Vinir mínir gera alltaf grín að mér þegar
pabbi er í sjónvarpinu.“
Sá Van Damme sem hér hefur verið lýst birt-
ist okkur í nýlegri belgískri mynd sem ber
fangamark leikarans, JCVD, og skáldskapurinn
speglar raunveruleikann að því marki að ósjald-
an er erfitt að vita nákvæmlega hvorum megin
veruleikans við stöndum. Van Damme og El
Mechri hafa hér búið til merkilegan bræðing úr
jafn ólíkum myndum og Unforgiven og Being
John Malkovich – og Van Damme gerir nokkuð
sem hann hefur ekki oft verið sakaður um hing-
að til, hann sýnir stórleik.
Líkingin við Being John Malkovich er vissu-
lega ansi augljós, hér er persóna eins aðalleik-
arans komin í forgrunn – en á meðan sá Malko-
vich sem Charlie Kaufmann skrifaði um á fátt
sameiginlegt með hinum raunverulega er af-
skaplega lítinn mun hægt að sjá á Van Damme
sjálfum og persónunni sem hann túlkar í JCVD.
Ferill hans er í ræsinu og áðurnefnd sena í rétt-
arsalnum á sér sína stoð í raunveruleikanum
þótt að vísu hafi þurft að breyta þar syni í dóttur
af lagalegum ástæðum. Þá er skemmtilegt fyrir
íbúa ennþá smærri þjóðar en Belgíu að sjá
hvernig ímynd hans breytist þegar heim kemur,
því að á meðan hann er fölnuð stjarna í Ameríku
þá er hann ennþá sverð Belgíu og skjöldur,
hann er þeirra Björk – já eða kannski frekar
Jón Páll og Magnús Ver?
Harðhausarnir eru líka dauðlegir
Þannig tekst Van Damme á við arfleifð sína og
ímynd í þessari mynd á ekki ósvipaðan hátt og
Clint Eastwood gerði í Unforgiven. Hér eru
gamlar bíósyndir gerðar upp – en á meðan það
er hægt að hlæja og gráta samtímis yfir játn-
ingum Van Damme er sjálfsagt að veita honum
syndaaflausn.
En Unforgiven er uppgjör við ofbeldisfullan
heim, báðum megin tjalds, á meðan ofbeldið er
aðeins hliðaruppgjör í JCVD. Þetta er miklu
frekar uppgjör b-mynda leikarans, uppgjör við
að hafa tekið þátt í öllum þessum myndum sem
sumar virðast hafa verið skrifaðar af öpum með
ritvinnsluforrit. Uppgjör leikara sem tók stund-
arvinsældir og launatékka fram yfir listina. Þú
þarft þó að vera ágætlega að þér í harðhausa-
myndum til þess að kunna að meta suma af
bestu bröndurunum til fullnustu, eins og þegar
belgískur arabi rekur raunir sam-araba sinna
sem skúrka í harðhausamyndum síðustu ára. En
það hljóta þó flestir að skilja hversu sárt það hef-
ur verið fyrir Jean-Claude að sjá á eftir hlutverki
í nýrri mynd í hendurnar á Steven Seagal – sem
lofaði að vísu að klippa af sér taglið fyrir tökur.
Svo tekst leikarinn að sjálfsögðu á við ástina
og sendir slúðurblaðamönnum heimsins sneið
um leið: „Ég trúði alltaf á ástina. Það er erfitt
fyrir konu með þrjú börn að svara; hvert þeirra
elskarðu mest? Ef þú átt 5, 6, 7 eða 10 eig-
inkonur eða ástkonur um ævina þá er eitthvað
einstakt við þær allar. En öllum er sama um það
í hinum svokölluðu fjölmiðlum.“
Að vera eða vera ekki Jean-Claude
En myndin á það hins vegar sameiginlegt með
Unforgiven að fjalla um það hvernig jafnvel þeir
hörðustu eru dauðlegir. Þetta er nefnilega ein
frumlegasta krufning á þeirri sammannlegu
raun að eldast sem ratað hefur á hvíta tjaldið í
langan tíma. Myndin hefst þar sem Van Damme
er við tökur og þegar aukaleikari nokkur eyði-
leggur langa samfellda töku með klaufa-
mistökum þá sér maður örvæntinguna í andliti
Van Damme – hann þarf að gera þetta allt aftur.
Sem fyrir tuttugu árum hefði verið lítið mál fyr-
ir þrautþjálfaðan karatesnilling – en er ólíkt
meiri þrekraun fyrir 47 ára gamlan leikara sem
hefur meðal annars sniffað meira kókaín en
æskilegt getur talist. Og það er ansi misjafnt á
milli starfsgreina hvenær Elli kerling bankar
fyrir alvöru á dyrnar, því á meðan flestir hafa
lítt skerta starfsorku langt fram yfir miðjan ald-
ur þá eru harðhausaleikarar flestir búnir að
vera þegar fimmtugsafmælið fer að nálgast.
Nema þeir breytist, þróist.
Van Damme veit sem er að endurkomuna má
finna í niðurlægingunni, niðri á botninum. Þar
nær hann að finna leikarann sem bjó allan tím-
ann á bak við sparkfimina, þar finnur hann
heimsborgarann, skáldið og heimspekinginn.
„Þú vinnur, ég tapa,“ ávarpar hann mig, áhorf-
andann, í miðri mynd. Hann segir okkur frá am-
eríska draumnum og belgíska táningnum sem
lifði hann, hann segir okkur frá fátæktinni sem
sá draumur felur í sér og sínum eigin auðæfum
sem hann hafi ekki átt skilið neitt frekar en betl-
ararnir á götunum. Þetta er einræða Van
Damme, í miðju pósthúsi sem hann er kannski
að ræna og kannski ekki, þetta eru hans eigin
réttarhöld yfir sjálfum sér og spurningin er ein-
föld og sú sem öllu skiptir: Hvað hef ég gert á
þessari jörðu? asgeirhi@gmail.com
JCVD (2008) | Mabrouk El Mechri
MYNDIR VIKUNNAR
ÁSGEIR H INGÓLFSSON
Réttarhöldin
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. FEBRÚAR 2009
4 LesbókKVIKMYNDIR
E
ftir að hafa hlotið mikið lof fyrir Das Experi-
ment og tekist á við sjálfan Adolf Hitler í
Der Untergang (auk þess náttúrlega að
leikstýra þremur þáttum af Lögregluhundinum
Rex) þá virtist sem þýska leikstjóranum Oli-
ver Hirschbiegel væru allir vegir færir.
En það sama hafa ófáir evrópskir
leikstjórar hugsað í flugvélinni á
leið til Hollywood, rétt fyrir
skellinn. Og hann fékk
Hirschbiegel svo sann-
arlega, landamæraverð-
irnir höfðu varla tekið eftir
því að hann væri kominn til
landsins þegar Hollywood
var búið að afskrifa hann
eftir ófarir enn einnar endurgerðar Invasion of
the Body Snatchers, sem í endurgerð Hirsch-
biegels hét einfaldlega The Invasion.
En hann fékk þó fimm mínútna gálgafrest og
miðað við leikstjóraverðlaunin sem hann hirti
á Sundance virðist hann hafa nýtt þær vel.
Þessar fimm mínútur eru myndin
Five Minutes in Heaven þar sem
Liam Neeson og James Nes-
bitt leika tvo Íra; kaþ-
ólikka og mótmælanda,
morðingja og bróður
fórnarlambs, mann sem
getur ekki beðið um fyr-
irgefningu og mann sem
getur ekki fyrirgefið.
Five Minutes in Heaven (2009) | Oliver Hirschbiegel
Fimm mínútna gálgafrestur
V
el hannaðar og prentaðar bækur eru
besti miðillinn til að kynnast, upplifa
og njóta vandaðra ljósmyndaverka.
Sýningar geta einnig verið góðar, en
áhorfandinn getur ekki dvalið með þeim eins
og bókinni. Gæði skjáupplausnar á netinu eru
einfaldlega ekki sambærileg við bókina. Netið
hefur þó vitaskuld opnað áður ókunnar leiðir
til að kynnast ólíkum listamönnum og hug-
myndum í fjarlægum deildum jarðar. Best er
þegar bók og net vinna saman og færa okkur
lykla að góðum verkum.
Eitt helsta vandamálið við netheimana er
hið gegndarlausa flæði af rusli sem vellur þar
fram. Þess vegna léttir það netnotendum sem
nenna ekki að ryðja of miklu drasli frá í leit að
því áhugaverða, að láta aðra sjá um það fyrir
sig. Því ber að fagna metnaðarfullum miðlum
sem hafa sprottið fram á netinu og fjalla fag-
lega og af víðsýni um sköpunarverk sem eru
þess verð að um þau sé fjallað.
5B4 (http://5b4.blogspot.com) er fyrirtaks
veftímarit, þar sem haldið er úti metn-
aðarfullri gagnrýni og umfjöllun um listrænar
ljósmyndabækur og annað markvert í útgáfu
ljósmyndara (blessunarlega er ekkert um ljós-
myndagræjur, enda er það allt annar hand-
leggur).
Ljósmyndarinn Jeffrey Ladd opnaði vefritið
5B4 árið 2007. Með tímanum hefur hann bætt
við það svæðum; einu þar sem hann býður
bækur til sölu eða upp á skipti, og öðru þar
sem hann selur prent eftir sig – Ladd má eiga
það að hann er fyrirtaks götuljósmyndari.
Mesti fengurinn fyrir áhugafólk um útgáfu á
ljósmyndum er þó umfjöllun og gagnrýni um
bækur. Ladd skrifar nefnilega ört og af um-
fangsmikilli þekkingu um allrahanda verk.
Eins og góðum ganrýnanda sem hefur nægt
pláss til að birta skrifin (það er nokuð sem net-
ið hefur fram yfir prentaða miðla) ber að gera,
þá rýnir hann í ýmsa þætti verkanna. Ber þau
saman við önnur verk viðkomandi listamanna,
við verk annarra sem vinna í sama geira, og
leggur einnig fagurfræðilegt og faglegt mat á
bókverkin sjálf, svo sem hönnun og prentun.
Árið 2007 birtust 149 færslur á 5B4 og 145 í
fyrra. Oft eru þetta talsvert langar greinar og
með birtast sýnishorn af síðum og verkum úr
þeim bókum sem fjallað er um hverju sinni.
Eins og tíðkast á bloggi geta lesendur svarað,
spurt og velt upp nýjum hugmyndum. Bless-
unarlega halda menn sig við efnið, þannig að
þarna myndast ekki sami tilgangslitli leið-
indavaðallinn og á mörgum bloggsíðum sem
maður lendir inn á; umræðan er um skapandi
verk sem skipta máli.
Á meðal þess sem 5B4 hefur fjallað um á síð-
ustu dögum er Looking In: Robert Frank’s
The Americans, „nýr makalaus 506-síðna
doðrantur“ um þetta grundvallarverk Franks í
ljósmyndaútgáfu. Ef gengi gjaldmiðlanna væri
skaplegt, hefði ég pantað bókina strax eftir
lesturinn. Þá er ný umfjöllun um Overpainted
Photographs með verkum Gerhards Richters
og um Walter Benjamin’s Archive, bók sem
hlýtur að vekja áhuga þeirra sem velta fyrir
sér fagurfræðinni.
Visulega eru fleiri vefmiðlar helgaðir ljós-
myndabókum. Sumir hafa farið vel af stað en
örendið þrýtur. Dæmi um það er Photo Book
Guide (http://www.photobookguide.com), þar
sem Specimina Commercii Ívars Brynjólfs-
sonar var ein síðustu bókanna sem fjallað var
um, síðla árs 2007. efi@mbl.is
Þar sem vaðallinn er skorinn burtu
Á vefnum 5B4 er fjallað á yfirgripsmikinn og vandaðan hátt um ljósmyndabækur
NETIÐ
EINAR FALUR INGÓLFSSON
Ljósmyndabækur Lesendur á netinu njóta skrifa sér-
fræðinga á sínu áhugasviði.
R
étt eins og Van Damme í JCVD leikur Paul
Giamatti hér sjálfan sig. Þegar myndin
hefst er Giamatti í mikilli sálarkreppu
vegna þess að hann er að
fara að leika aðalhutverkið í
Vanja frænda og á erfitt
með að finna kjarna persón-
unnar. En þegar sálin er að
flækjast fyrir þá er auðvitað
einfaldast að stinga henni í
frystikistuna á meðan mað-
ur þarf ekki á henni að
halda, ekki satt? Þannig að
þegar Giamatti heyrir af fyr-
irtæki sem djúpfrystir sálir
þá lætur hann það geyma
sína með það í huga að ná í hana aftur þegar
hann hefur lifað af hlutverk Vanja.
En sálir stórleikara eru gulls ígildi og er
smyglað með burðardýrum
líkt og önnur hættuleg
fíkniefni. Sál Giamattis
endar þannig í Rússlandi
þar sem metnaðarfull en
hæfileikalaus rússnesk
sápuóperuleikkona bíður
hennar. Því þarf sálarlaus
Giamatti að ferðast norður
til St. Pétursborgar til að
endurheimta sálina og
læra að meta sársaukann
alveg upp á nýtt.
Cold Souls (2009) | Sophia Barthes
Djúpfrysting sálna
Kvikmyndin JVCD
„Líkingin við Being John
Malkovich er vissulega
ansi augljós“.