Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.2009, Side 8

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. FEBRÚAR 2009
8 LesbókBÆKUR
M
ínir mennsku bræður, leyfið mér að segja
ykkur hvernig það var.“ Þannig hefst frá-
sögn Maximilien Aue af þætti sínum í
heimsstyrjöldinni síðari í skáldsögunni Hinir vel-
viljuðu eftir Jonathan Littell. Bókin vakti gríð-
arlega athygli þegar hún kom út í Frakk-
landi árið 2006 og fékk meðal
annars Goncourt-verðlaunin.
Bókin er skrifuð sem endurminn-
ingar yfirmanns úr hinum ill-
ræmdu SS-sveitum nasista. Aue er
embættismaður og morðingi. Texti
hans er menningarlegur með vís-
unum í heimspeki og bókmenntir.
Hann hneykslast á grimmd úkra-
ínskra böðla, en er þó fulltrúi af-
sprengi þess kerfis, sem sleppti óhugn-
aðinum lausum. Persóna Aue er
skáldskapur höfundar, en í bókinni koma
fyrir raunverulegar persónur, þar á meðal
Adolf Eichmann. Í raun má segja að Littell sé á
höttunum eftir rótinni að „hversdagsleika illsk-
unnar“ og því forvitnilegt að lesa bók hans í sam-
hengi við frásögn Arendt af réttarhöldunum yfir
Eichmann. Bók Littells hleypur á 1200
síðum og er því ekki árennileg. Hún er
full af óhugnaði og því ekki auðveld
lesning heldur. Umdeilt er hvort Lit-
tell hafi tekist það ætlunarverk sitt
að afjhúpa illskuna og ef til vill er
það ekki hægt. Því hefur jafnvel
verið haldið fram að Littell velti
sér upp úr hryllingnum, en nær
væri að segja að honum takist að
lama lesandann með því að búa
til persónu, sem finnst hið
óhugsandi vera sjálfsagt. Hinir
velviljuðu komu út á þýsku í
fyrra og verður bókin gefin út á
ensku nú um mánaðmótin hjá Harper.
Þ
ar hef ég séð mesta tvísýnu á lífi mínu,“ sagði
bóndi einn úr Borgarfirði vestra, sem kom í
heimsókn í Auðlegðarhús og hitti svo á að borð
frú Tötru var alhlaðið bakkelsiskrásum, skraut-
legum en að sama skapi vondum í maga, en einhver hafði
logið því að bóndanum að hann yrði að bragða á hverri
þeirra. Síðasti bitinn, hinn fjórtándi, stóð í honum og ætl-
aði að kæfa hann, hóstaði hann og hóstaði og var barinn í
bakið. Þá kom bitinn upp og með honum allar þær vondu
bakningar sem ofaní hann höfðu farið. Upp úr því hófst
vandræðaleg þögn, því Tötru var annt um heiður þessa
húss, sem svo vítt var til veggja og hátt til lofts.
Í stað þess að taka á móti heimskum bændum utan af
landsbyggðinni, sem trúðu öllu sem í þá var logið af
óprúttnu fólki og kunnu sér ekki magamál, voru nú
haldnar stórveislur sem oftast í viku; með glasaglaumi og
háværum hlátrum og vissi enginn neitt um tilganginn,
hafi hann þá verið nokkur. Í veislur þessar komu ilmsm-
urðir herrar, dökkir á brún og brá, sýndust gljáandi allir,
í tali þeirra vottaði ekki fyrir neinu eddubornu né íslend-
ingasögubornu, né heldur talhreimi ættuðum úr Borg-
arfirði vestra (kotahreimi), heldur var sá hreimur sem
þeim var tamastur mjög svo bandarískur í eðlisfari og
hlátrarnir sem þeir settu upp við lík sem ólík tækifæri
virtust gömlum íslenskum konum holir að innan, eigandi
ekki við eitt né neitt, uppgerð, fíflalæti.“
Auðlegðarhús
Í bókinni Tötra í glettingi,
sem kom út hjá Ljóðhúsum
1973, er að finna lýsingu
höfundarins Málfríðar
Einarsdóttur á Auðlegð-
arhúsi, þar sem „engum
manni er líft, nema hann
gætti sín og sökkti sér nið-
ur í gleðilega útreikninga
um auð sinn og gróða
[...]“. Þjóðfélagsádeilan er
jafnskýr nú og þá.
Rithöfundur
Málfríður
Einarsdóttir.
H
annah Arendt fór til Jerúsalem fyrir tíma-
ritið The New Yorker til að fjalla um rétt-
arhöldin yfir Adolf Eichmann árið 1961
og upprunalega birtust þær greinar, sem síðar
urðu að bókinni Eichmann í Jerúsalem, þar.
Skrif Arendt um réttarhöldin vöktu mikla
reiði í röðum gyðinga, ekki síst
fyrir þær sakir að hún veltir fyr-
ir sér hvort svokölluð gyðing-
aráð í Þýskalandi á tímum þriðja
ríkisins hafi í raun greitt götu
nasista.
Í undirtitli bókarinnar er að finna
frægustu og jafnframt umdeildustu
orð Arendt. Hún kallar ritið frásögn
um „hversdagsleika illskunnar“. Það
var lýsingin á Eichmann sem iðnum,
„hversdagslegum“ embættismanni
sem kallaði fram hörðustu gagnrýnina.
Við lá að Arendt yrði útskúfuð. Í Ísrael
kom bókin ekki út á hebresku fyrr en 1999, 36
árum eftir að hún var gefin út í Bandaríkjunum.
En harðast var veist að bókinni og höfundi
hennar í Bandaríkjunum.
Hún kvaðst síðar sjá eftir að hafa
notuð tiltekin orð í bókinni, í raun
hefði hún egnt gildruna og gengið í
hana sjálf. Eftir á að hyggja hefði
hún skrifað bókina með öðrum
hætti. Eichmann í Jerúsalem er
hins vegar sláandi frásögn af rétt-
arhöldunum í bland við heim-
spekilegar vangaveltur um það
hvernig eigi að taka á „glæpum
sem fyrirfinnast ekki í lagabók-
um og glæpamönnum sem
ekki hafa átt sinn líka í nein-
um réttarsal ... “ og „hvernig
dómstólnumí Jerúsalem tókst
að uppfylla kröfur réttvísinnar“.
Eichmann í Jerúsalem | Hannah Arendt
Hversdagsleiki hins illa
V
akning hefur orðið gagnvart verkum
þýska heimspekingsins Hönnuh
Arendt. Ævi hennar markaðist af hild-
arleikjum 20. aldarinnar. Hún fæddist í
Þýskalandi og gekk þar í háskóla, naut leið-
sagnar Karls Jaspers og ásta með Martin Hei-
degger. Arendt, sem er gyðingur, slapp úr
klóm nasista í stríðinu og komst til Bandaríkj-
anna 1941 og tókst þar að marka sér sess. Ára-
tug eftir komuna til Bandaríkjanna gaf Arendt
út eitt sitt helsta verk, Uppruna alræðisins
(The Origins of Totaltarianism).
Bókin skiptist í þrennt, fyrsti hlutinn um ant-
ísemitisma, annar um heimsvaldastefnuna og
sá þriðji um alræðið, þar sem hún fjallar bæði
um Þýskaland nasismans og Sovétríkin. Í henn-
ar huga töldust Sovétríkin fullgilt al-
ræðisríki, en þriðja ríkið
ekki. Fjöldinn er forsenda
alræðis og hann var fyrir
hendi í Rússlandi, en ekki í
Þýskalandi. Hefði Hitler hins
vegar tekist ætlunarverk sitt
hefði hann getað komið á alræð-
isríki. Arendt nefnir sérstaklega
Indland og Kína í bókinni sem
dæmi um lönd þar sem alræði
gæti náð fótfestu. Hins vegar hafi
hvorki Mussolini komið á alræði á
Ítalíu né Franco á Spáni.
Viðfangsefni Arendt er að hluta til
hvernig breyta má venjulegu fólki í
fjöldamorðingja. Hvernig gerist það
að fólk, sem aldrei hefur brotið lögin – ekki einu
sinni látið það hvarfla að sér – verður að fúsum
samverkamönnum í að murka lífið úr náung-
anum? Hin hliðin á spurningunni lýtur að því
hvernig einstaklingur getur þrifist í slíku sam-
félagi án þess að verða samdauna því, hvernig
hann heldur í siðferðisvitund þar sem hið glæp-
samlega hefur verið leitt í lög og gert að grund-
vallaratriði í samfélaginu. Það er til marks um
innsæi hennar að enn í dag er mikið leitað í
skrif hennar. Birtingarmyndir viðfangsefnis
hennar einskorðast ekki við Hitler og Stalín.
Þær er að finna í hryllingsverkum Maós í Kína
og Pols Pots í Kambódíu og í lok tuttugustu ald-
arinnar í fjöldamorðum Hútúa á Tútsum í Rú-
anda og morðum Serba á múslímum á Balk-
anskaga í lok 20. aldarinnar.
Arendt lýsir hvernig nasistar hófust handa
við að grafa undan gyðingum í Þýskalandi.
Fyrsta skrefið var að gera þá landlausa því að
fólk, sem á enga hlutdeild í hinu pólitíska
samfélagi á ekkert tilkall til að lög þess
veiti þeim vernd.
Þetta þekkti Arendt af eigin raun.
Arendt segir sjálf frá því að áherslan
í fjölskyldu sinni á aðlögun hafi ver-
ið svo rík að í æsku sinni hafi hún
aldrei heyrt orðið „gyðingur“ inni
á heimilinu. Orðið heyrði hún
fyrst á götunni þegar aðrir
krakkar hrópuðu að henni
ókvæðisorð vegna þess að hún
var gyðingur.
Arendt þurfti bæði að berj-
ast gegn fordómum í garð
kvenna og gyðinga í Þýska-
landi. Skrifað hefur verið
um samband hennar við
Heidegger, sem gnæfði yfir aðra
heimspekinga í Þýskalandi þegar hún var í
námi. Kynni þeirra leiddu til ástarsambands,
en þegar nasistar komust til valda gerðist Hei-
degger hallur undir málstað þeirra. Í bréfi til
Arendt sagði hann að nasisminn myndi aldrei
snerta samband þeirra, en afneitaði ekki stuðn-
ingi sínum við málstað þeirra. Síðar gekk hann í
nasistaflokkinn og varð háskólarektor í Freib-
urg.
„Vart er að finna þátt í samtímasögunni sem
er jafnpirrandi og jafnmikil ráðgáta og sú stað-
reynd að af öllum hinum miklu, óleystu póli-
tísku spurningum þessarar aldar skuli hið að
því er virðist smáa og þýðingarlitla gyð-
ingavandamál njóta þess vafasama heiðurs að
hafa sett af stað vítisvélina,“ skrifar Arendt í
Uppruna alræðisins. „Slíkt misræmi á milli or-
sakar og afleiðingar ofbýður heilbrigðri skyn-
semi okkar, að ekki sé talað um tilfinningu
sagnfræðingsins fyrir jafnvægi og samhljómi.
Þegar horft er til atburðanna sjálfra líta allar
útskýringar á antísemitisma út eins og þær hafi
verið soðnar saman í flýti og kæruleysislega, til
að breiða yfir málefni, sem af slíkum þunga
ógnar tilfinningu okkar fyrir samhengi og von
okkar um geðheilsu.“
Adam Kirsch fjallar um það
að svipta fólk hlutdeild í sam-
félaginu í grein, sem birtist í
janúar í tímaritinu The New
Yorker, sama blaði og Arendt
skrifaði í frægar greinar sínar
um réttarhöldin yfir Adolf Eich-
mann í Jerúsalem. „Það er þessi
innsýn sem gerir Arendt að
hugsuði með skírskotun til okk-
ar tíma vegna þess að mis-
heppnuð ríki hafa hvað eftir
annað orðið vettvangur fjölda-
morða,“ skrifar Kirsch. „Hún
afhjúpar með miskunnarlausri
röksemdafærslu hvers vegna
það reynist svo oft vonlaust að
höfða til „mannréttinda“ eða
„alþjóðasamfélagsins“ þegar
neyð blasir við í mannúðarmálum. „Réttindi
mannsins höfðu, þegar öllu var á botninn hvolft,
verið skilgreind sem „óafsalanleg“ vegna þess
að þau áttu að vera óháð öllu stjórnvaldi,“ skrif-
ar hún í Upprunanum, „en reyndin var sú að
um leið og manneskjan hafði ekki eigin rík-
isstjórn og varð að reiða sig á lágmarksréttindi
sín, var ekki stjórnvald eftir til að vernda þau
og engin stofnun var reiðubúin að tryggja þau.“
Þetta er einmitt það sem gerðist í Júgóslavíu og
Rúanda og er nú að gerast í Darfur. Þjóð-
armorð er pólitískt vandamál, heldur Arendt
fram, og verður aðeins leyst með pólitískum
hætti.“ Enn eiga þessi orð Hönnuh Arendt við;
ekkert stjórnvald er tilbúið að vernda mann-
réttindi þegar á hólminn er komið og engin
stofnun tilbúin að tryggja þau.
Arendt lýkur Uppruna alræðisins þó á nótum
vonar: „En eftir stendur einnig sá sannleikur
að hverjum endalokum í sögunni fylgir einnig
nýtt upphaf; þetta upphaf er fyrirheitið, einu
„skilaboðin“ sem endalok geta nokkurn tímann
getið af sér. “ Hún segir að þetta upphaf sé
tryggt í hvert skipti sem barn fæðist; í reynd
beri hver maður þetta upphaf í sér. kbl@mbl.is
Uppruni alræðisins | Hannah Arendt
Vítisvélar og réttleysi
BÆKUR VIKUNNAR
KARL BLÖNDAL
Hinir velviljuðu | Jonathan Littell
Hrollvekjandi endurminningar
Uppruni alræðisins „Viðfangsefni
Arendt er að hluta til hvernig breyta
má venjulegu fólki í fjöldamorðingja“.