Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.2009, Blaðsíða 3

Eftir Dagnýju
Kristjánsdóttur
dagny@hi.is
N
orðmenn hafa með stuttu millibili
haldið upp á stórafmæli tveggja
þjóðskálda. Henrik Ibsen var hylltur
árið 2006, hundrað árum eftir dauða
sinn. Henrik Wergeland var hylltur í
fyrra en þá voru tvö hundruð ár frá fæðingu
hans og nú eru hundrað og fimmtíu ár frá fæð-
ingu Knuts Hamsuns. Það er athyglisvert að
bera saman viðhorf Norðmanna til þessara
þriggja stórmenna því eins og útgefandinn
Anders Heger segir í Morgenbladet (27.5.) voru
hátíðahöldin vegna „Henrikkanna“ tveggja glöð
og hress því að líf þeirra og verk eru samofin
bæði sögu og þjóðarvitund Norðmanna sem
fögnuðu sjálfum sér þegar þeir héldu upp á af-
mæli þessara skálda. Öðru máli gegnir um Knut
Hamsun. Þó að hann sé engu minni þáttur af
norskri menningu þar sem hún rís hæst speglar
enginn sig í honum án fyrirvara.
Knut Pedersen Hamsund
Knut Hamsun fæddist í Guðbrandsdal árið
1859, sonur skraddarans Peders Pedersens og
konu hans Toru Pedersen. Fjölskyldan flutti til
Hamsund á Hamarsey í Norður-Noregi en þar
er náttúran stórbrotin og ægifögur.
Skólaganga Knuts getur hvorki talist löng né
samfelld því að hún spannar 250 daga sem
dreifðust á sex ár. Drengurinn var látinn vinna
upp í skuld föðurins við mág sinn, frændinn var
vondur við drenginn og fór illa með hann. Þó að
hann væri afar bundinn Norður-Noregi alla tíð
talaði Knut Hamsun helst ekki um æsku sína.
Faðir hans dó árið 1907 og móðirin árið 1919 en
Hamsun mætti í hvoruga jarðarförina.
Eftir að hafa hleypt heimdraganum sextán
ára gamall vann Knut Hamsun fyrir sér og
flæktist víða næstu fjórtán árin. Hann lagði
stund á ýmiss konar verkamannavinnu, flakkaði
um Noreg þveran og endilangan, fór tvisvar til
Ameríku og vandaði henni ekki kveðjurnar í
fyrirlestrinum „Af andlegu lífi í Ameríku nútím-
ans“. Og á þessum árum byrjaði hann að skrifa
sögur. Fyrstu bækur hans vöktu litla athygli.
Hann skrifaði fyrst undir nafninu Knut Ped-
ersen Hamsund og kenndi sig við heimabæ sinn
eins og Halldór Laxness síðar. Sagan segir að
prentari nokkur hafi fellt d-ið aftan af nafninu
fyrir mistök og Hamsun hafi litist svo vel á
prentvilluna að hann tók upp þetta nýja nafn og
hélt því þaðan í frá. Hann sló í gegn með skáld-
sögunni Sulti sem kom út árið 1890. Eftir það
rak hver bókin aðra og sú síðasta: Grónar götur
kom út þegar hann var níræður, árið 1949.
Hamsun skrifaði líka mörg leikrit en þau ná
engan veginn þeim hæðum sem skáldsögur
hans gera.
Árið 1898 kvæntist hann Bergljótu Goepfert
og skrifaði ástarsöguna Viktoríu innblásinn af
ást til hennar. Þau eignuðust eina dóttur, Vikt-
oríu. Hjónabandið entist hins vegar ekki lengi
og þau skildu árið 1906. Árið 1908 var Hamsun
kynntur fyrir leikkonunni Mariu Andersen og
hrópaði upp yfir sig: „Guð minn almáttugur,
barn, hve fagrar þér eruð!“ María var meira en
20 árum yngri en Hamsun. Þau eignuðust fjög-
ur börn og hjónabandið varð stormasamt svo
ekki sé dýpra tekið í árinni. Hamsun var af-
skaplega ráðríkur, afbrýðisamur og eigingjarn
og María lét hann ekkert eiga hjá sér. María
sagði að Knut Hamsun ætti aðeins einn vin og
það væri skáldskapurinn og honum þætti aðeins
vænt um eitt í þessu lífi og það væri skáldskap-
urinn.
Skáldskapurinn
„Það var á þeim árum, þegar ég ráfaði um og
svalt í Kristianíu, þessari undarlegu borg, sem
enginn yfirgefur fyrr en hann hefir látið á
sjá …“ Þannig hefst skáldsagan Sultur í ís-
lenskri þýðingu Jóns Sigurðssonar frá Kald-
aðarnesi. Menn höfðu ekki séð svona sögu áður
árið 1890. Það var einhver bældur ofsi í stílnum
og henni hefur verið líkt við málverkið Ópið eft-
ir Edvard Munch. Aðalpersóna bókarinnar, rit-
höfundurinn ungi, er bláfátækur og sveltur.
Hann fær kölduköst, sjónin óskýrist, hárið byrj-
ar að detta af í flygsum, einbeitingin hverfur en
einhvers konar ofurnæmi kemur í staðinn.
Hungrið ærir hann en á einhvern undarlegan
hátt hefur hann valið það. Hann hafnar nær-
ingu og með því hafnar hann samfélaginu. Hann
all, nánast heyrnarlaus en minnið ekkert farið
að gefa sig.
Hamsun var ákaflega illa við Breta og engil-
saxneska menningu. Hann dáðist hins vegar að
þýskri menningu, bar mikla virðingu fyrir Þjóð-
verjum og tók stöðu með þeim í fyrri heims-
styrjöldinni. Eins og svo margir aðrir lista- og
menntamenn á fjórða áratugnum skoðaði hann
stjórnmálastefnu þjóðernissósíalistanna undir
forystu Hitlers sem fýsilega útgönguleið úr
upplausn og óreiðu áratugarins með tilheyrandi
úrkynjun og hruni gamalla gilda. Margir lista-
menn og rithöfundar eins og til dæmis Gertrud
Stein og Ezra Pound deildu vantrú Hamsuns á
því að mannkynið væri á framfarabraut. Andúð
Hamsun á nútímanum átti drjúgan þátt í fortíð-
ardýrkun hans og þjóðernishyggju.
Hamsun hélt eindregið fram gæðum hins ein-
falda lífs bóndans sem ræktar jörðina í sveita
síns andlitis. Tvisvar sinnum kom hann sér upp
óðalssetri, öðru á Hamarsey en hinu á suður-
landinu, á Nørholm nálægt Grimstad. Eins og
Gunnar Gunnarsson vildi Hamsun gjarna líta á
sjálfan sig sem bónda en í raun fjármagnaði
hann bændarómantíkina með ritstörfunum.
Fengi ég tíu atkvæði …
Knut Hamsun studdi nasistaflokk Vidkuns
Quislings heilshugar og skrifaði margar heitar
greinar í blöðin honum til stuðnings. Þegar kom
að kosningunum 1936 skrifaði hann í blað Quisl-
inganna Frjálsa þjóð: „Fengi ég tíu atkvæði
skyldi hann fá þau öll!“ Við réttarhöldin 1947 út-
skýrði Hamsun að hann hefði trúað því að Nor-
egur ætti eftir að leika mikilvægt og göfugt
hlutverk í nýrri Evrópu undir stjórn Hitlers. Í
ljós kom að hann hafði aldrei gengið í nasista-
flokk Quislings en María, kona hans, hafði gert
það. Hún var dæmd í þriggja ára fangelsi en
hvað átti að gera við Hamsun?
Yfirvöldunum fannst ekki hægt að dæma
hann til dauða fyrir landráð og þau vildu ekki
loka hann inni á geðveikrahæli af þeirri einföldu
ástæðu að hann var ekki geðveikur. Af óskilj-
anlegu miskunnarleysi létu menn gamla mann-
inn bíða í hálft þriðja ár eftir sérstökum rétt-
arhöldum þar sem hann var niðurlægður og
nánast píndur. Hann var afar lengi að jafna sig
eftir meðferð yfirlæknisins Gabriels Langfeldts.
Niðurstaða Langfeldts var að Hamsun væri
sakhæfur en með „varanlega skaddaða dóm-
greind“ („varig svekkede sjelsevner“). Hann
var að lokum dæmdur til að greiða norska rík-
inu 325.000 krónur og það gerði Hamsun-
fjölskylduna nánast öreiga. Mörgum fannst að
það hefði verið mannúðlegra að láta hann koma
fyrir rétt eins og aðra landráðamenn og það
vildi hann sjálfur.
Í umræðunum og deilunum um Hamsun á af-
mælisárinu hefur verið sagt að það sé hvorki
hægt að hreinsa skáldið Knut Hamsun af nas-
ismanum né halda því fram að hann skipti ekki
máli. Það geri hann augljóslega.
Nútíminn
Það er óneitanlega kaldhæðnislegt að Hamsun,
sem hataðist við nútímann, er kannski ennþá
lesinn, virtur og dáður vegna þess að hann tjáir
nútímann betur en margir aðrir í verkum sín-
um. Eins og hjá Chaplin er flakkarinn hans
maður þegar allt kemur til alls. Líf hans sjálfs
var merkt eirðarleysi og uppreisnargirni um
leið og hann þráði öryggi, festu og yfirsýn. Þeg-
ar geðlæknirinn Langfeldt, sem aldrei brosti,
spurði gamla manninn að því hvaða eiginleikar
skiptu mestu máli í skapgerð hans svaraði Knut
Hamsun: „Frá því fyrsta held ég að sé ekki í öllu
mínu höfundarverki ein einasta persóna með
einfaldan, ríkjandi eiginleika af þessu tagi. Þær
eru allar persónuleikalausar, þær eru klofnar,
brotnar. Ekki vondar, ekki góðar, heldur hvort
tveggja, blæbrigðaríkar, síbreytilegar í geði og
gjörðum. Og þannig er ég sjálfur, á því leikur
enginn vafi.“ Knut Hamsun dó 19. febrúar 1952
á Nørholm.
Mikilvægur og umdeildur
neitar að taka fæðu inn í líkamann og neitar að
ganga að reglum hinna eins og lystarstolssjúkl-
ingur. Þegar nóg er komið af þessu fær ungi
maðurinn sér vinnu og lætur af sveltinu í bók-
arlok.
Næsta bók á eftir Sulti var Leyndardómar
(1892) sem hefst á því að ókunnur maður kemur
í lítið þorp og ruglar þar öllum viðteknum venj-
um og mynstrum. Eins og svo margar sögu-
hetjur Hamsuns er söguhetjan Nagel ut-
angarðsmaður. Hann er draumóramaður sem
þorir hvorki að lifa né deyja heldur rennur af
hólminum þegar mest á reynir, „beygir hjá“
eins og Pétur Gautur.
Módernisti?
Atle Kittang, bókmenntaprófessor í Bergen,
segir í bók sinni um skáldskap Hamsuns Loft,
vindur og ekkert (1984) að það megi sjá tvenns
konar strauma í skáldskap Knuts Hamsuns,
annan rómantískan, jafnvel tilfinningasaman,
hinn fjarlægan, kaldan og fullan af fyrirlitningu
á þeim framapoturum, breyskum og veikgeðja,
sem þrá frægð og frama og ástir heldri kvenna
en eru óverðugir. Þetta skapar íroníska hreyf-
ingu í höfundarverkinu, segir Kittang sem
skoðar Hamsun sem módernista. Hamsun rífur
alltaf niður viðkvæmu skáldsögurnar með öðr-
um harkalegri; á eftir Viktoríu (1898) kemur Að
haustnóttum (1906) á eftir Gróðri jarðar (1917)
koma Konurnar við brunninn (1919) o.s.frv.
Um síðastnefndu bókina skrifaði Halldór
Laxness eitraða grein sem hét „Síðasta bók
Hamsuns“ árið 1921 og segir: „Mér finnst ég
hafa staðið mig að því að vera í vondum fé-
lagsskap. Ég finn að það hefur verið mér nokk-
uð grátt gaman að dýrka þennan listfenga villi-
mann, sem án afláts hendir skopi og lítur á
alheiminn í ljósi háðs og fyrirlitningar en
stjórnar pennanum af dæmafárri snilld.“ Og
hann bætir við að af allri bók Hamsuns sé
„keimur af dæmafárri mannfyrirlitningu, sem
hvarvetna andar að oss í gegnum persónulýs-
ingar hans“. Árið áður hafði þessi „listfengi villi-
maður“ fengið Nóbelsverðlaunin og ekki laust
við að öfundin kunni að hafa litað mat hins unga
starfsfélaga.
Það hefur verið bent á að í skáldskap Knuts
Hamsuns felist aðdáun á kenningum Nietzsc-
hes um ofurmennið og jafnframt hafi höfund-
urinn alla tíð verið veikur fyrir hugmyndunum
um skiptingu fólks í húsbændur og þræla. Það
sé því ekki hægt að skilja skáldskap hans frá
stjórnmálaskoðunum hans – hvort tveggja séu
hliðar á lífsskilningi sama manns.
Bretahatur og bændarómantík
Að stríðinu loknu var Hamsun handtekinn og
lokaður inni á elliheimili og síðar færður til geð-
rannsóknar áður en dómur var felldur yfir hon-
um vegna virks stuðnings hans við nasistaflokk
Vidkuns Quislings. Hamsun var þá 86 ára gam-
Liðin eru 150 ár frá
fæðingu norska rithöf-
undarins Knut Hamsun
Það er óneitanlega kald-
hæðnislegt að Hamsun,
sem hataðist við nú-
tímann, er kannski ennþá
lesinn, virtur og dáður
vegna þess að hann tjáir
nútímann betur en margir
aðrir í verkum sínum.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. OKTÓBER 2009 Lesbók 3BÓKMENNTIR
B
ókmenntafræðistofnun Háskóla Ís-
lands og norska sendiráðið bjóða upp
á Hamsunhelgi, kvikmyndir og mál-
þing, í Norræna húsinu nú um helgina.
Í dag, laugardag, verða sýndar tvær kvik-
myndir byggðar á skáldsögum Hamsuns:
Kl. 15.00: Markens grøde (1921), í leik-
stjórn Gunnars Sommerfeldts.
Kl. 17.00: Pan (1995), í leikstjórn Hennings
Carlsens.
Á morgun klukkan 13.30 til 17.00 er boðið
til málþings er nefnist Knut Hamsun – mik-
ilvægur og umdeildur.
Fyrst fjallar Even Amtsen frá háskólanum í
Tromsö um flakkarann í skáldskap Hamsuns.
Erindi Helgu Kress prófessors, er hefst
klukkan 14.30, nefnist Karlmennska í kreppu:
Uppspretta frásagnar í Pan eftir Knut Hams-
un.
Gunnþórunn Guðmundsdóttir dósent við
HÍ flytur klukkan 15.00 erindið Elli en ekki
sekt: Um Grónar götur Knuts Hamsuns. Þá
talar doktor Øyvind Giæver um Hamsun, geð-
læknisfræðina og réttarhöldin, og loks,
klukkan 16.30, flytur Halldór Guðmundsson
bókmenntafræðingur erindið Ísak í Sum-
arhúsum: Knut Hamsun og íslenskar bók-
menntir.
Hamsunhelgi í Norræna húsinu
Knut Hamsun Rithöfundurinn er risi í norskri menningu en enginn speglar sig í honum án fyrirvara.
Ljósmynd/Joh. K. Engvig
Höfundur er prófessor í íslenskum nútíma-
bókmenntum við Háskóla Íslands.