Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.2009, Blaðsíða 9

þriggja ára umbóta- og viðgerðaferli með til-
heyrandi niðurbroti, hávaða og ryki, sem lykt-
aði farsællega, enda hefur húsið ekki verið í
betra standi frá upphafi, hvort heldur sem litið
er til byggingarinnar sjálfrar, eða öryggis- og
aðgengismála.
Það getur verið freistandi að trúa því sem
stendur á prenti, en þarna vissi þjóðin betur.
Endurbætur á Þjóðleikhúsinu höfðu ekki farið
framhjá vegfarendum um Hverfisgötuna og því
dæmdi þessi fréttamennska sig sjálf.
Ábendingum úr úttekt Ríkisendurskoðunar
sem tók til starfsemi Þjóðleikhússins á fimm
ára tímabili, eða frá árinu 2003, hefur einnig
verið haldið á lofti eins og um áfellisdóm yfir
starfseminni í dag hafi verið að ræða. Í um-
ræðunni hættir mönnum hinsvegar til þess að
gleyma þeirri staðreynd að þegar hafði verið
brugðist við flestum ábendingunum“.
Neikvæð skilaboð
„Hvað varðar gagnrýni um sýningar leikhúss-
ins undanfarið, þá hefur sú skoðun komið fram,
meðal annars í fjölmiðlum að með umfjöllun
sinni um fyrstu frumsýningu haustsins á Stóra
sviði Þjóðleikhússins, verkinu „Frida...viva la
vida“ eftir Brynhildi Guðjónsdóttur, hafi til-
teknir einstaklingar í hópi gagnrýnenda um-
fram annað verið að senda mér neikvæð skila-
boð. Ég ætla mér ekki að hafa skoðun á þeirri
fullyrðingu, en ég veit að mörgum virtist um-
fjöllun þeirra um sýninguna snúast um eitthvað
annað en framlag og vinnu þeirra fjölmörgu
frábæru listamanna sem þar komu að verki.
Staðreyndin er að sýningin hefur gengið fyrir
fullu húsi frá frumsýningu og áhorfendur hafa
risið úr sætum í lok sýningar til að fagna.
Það er vitanlega sárt fyrir viðkomandi lista-
menn og starfið í húsinu, þegar þeir fá ekki að
njóta verka sinna í umfjöllun eða gagnrýni.
Þegar því er velt upp hvers vegna spjótunum
er beint að mér persónulega með þeim hætti
sem gert er, hefur mér verið bent á að ein af
ástæðunum gæti verið blaðagrein sem ég ritaði
á síðasta ári. Þar fjallaði ég meðal annars um
mikilvægi þess, hvað varðar framþróun leik-
listar í landinu, að fjallað sé um nýja innlenda
leikritun af sanngirni og fagmennsku. Þeir sem
hafa fylgst með umræðunni um umfjöllun um
ný verk og nýja höfunda í íslensku leikhúsi í
gegnum tíðina vita að þessi umræða á sann-
arlega rétt á sér. Hún mæltist þó ekki ýkja vel
fyrir af þeim sem tóku hana til sín, eða gagn-
rýnendum.
Aðkoma listamanna úr minni fjölskyldu að
starfinu í Þjóðleikhúsinu hefur einnig verið til
umræðu, en það er rétt að það komi fram að
þeir hafa margsannað sig sem leikhúslistamenn
á öðrum vettvangi, og að aðkoma þeirra að
starfinu í húsinu hefur ávallt ráðist af eindreg-
inni ósk leikstjóra viðkomandi sýninga.“
Ekkert Þjóðleikhús?
Nokkuð var um það rætt síðsumars að umsókn-
ar og umsagnarferli vegna starfs Þjóðleik-
hússtjóra væri þunglamalegt og jafnvel að valið
ætti ekki að vera í höndum ráðherra. Þær radd-
ir heyrðust líka að ráðherra ætti yfirleitt ekki
að skipta sér af því hver stýrði leikhúsinu eða
stjórnvöld að koma að leikhúsrekstri, best væri
ef einkaaðilar sæju um slíkt og þeir greiddu
fyrir skemmtanina fullu verði sem vildu sækja
sýningar.
Tinna kímir þegar þessar hugmyndir eru
bornar undir hana, en bendir svo á af meiri al-
vöru að listirnar fái ekki þrifist, nema um það
ríki sátt að þær séu samfélagsleg og menning-
arleg nauðsyn. „Sem betur fer ríkir sú sátt í ís-
lensku samfélagi og það er einn af okkar fjöl-
mörgu styrkleikum, þrátt fyrir allt. Við eigum
öflugt listalíf og það sýnir sig og sannar á tím-
um sem þessum að það er okkur öllum mikils
virði. Ef þessi sátt væri ekki til staðar væri hér
ekkert Þjóðleikhús og ekkert Borgarleikhús og
engin Sinfóníuhljómsveit.
Opnun Þjóðleikhússins á sínum tíma var stór
liður í að staðfesta sjálfstæði þjóðarinnar, enda
var það fyrsta húsið sem byggt var sérstaklega
til að hýsa lifandi listastarfsemi í okkar sam-
félagi. Húsið var afrakstur áratuga baráttu og
rökin voru fyrst og fremst menningarleg; við
vildum sýna að við værum sjálfstæð þjóð sem
mætti sín nokkurs á menningarsviðinu.“
Sjálfsmynd og stolt
„Þegar spurt er hvort við höfum yfirleitt efni á
að halda úti sinfóníuhljómsveit og reka leikhús,
þá spyr ég á móti: Höfum við efni á að eiga ekki
þessar menningarstofnanir? Til eru ákveðin
gildi sem gefa okkur vitund um hver við erum
og hvers við erum megnug. Það versta sem við
gerðum í stöðunni núna væri að skera niður á
vettvangi menningarinnar, Við þurfum umfram
allt að nýta þau gæði og þá möguleika sem við
eigum og gera það besta úr stöðunni í öllu tilliti.
Það gleymist líka oft að listir og menning eru
ekki aðeins verulega atvinnuskapandi, heldur
eru margfeldisáhrifin einnig umtalsverð.“
Það liggur beint við að spyrja Tinnu hvað
næstu fimm ár beri í skauti sér og að hvaða
leyti þau verði frábrugðin þeim fimm árum sem
hún á nú að baki í Þjóðleikhúsinu.
„Það er náttúrlega framundan eins og alltaf
að standa að öflugu listrænu starfi. Ég mun
ekki víkja af þeirri braut sem ég hef markað í
þeim efnum. Við stofnuðum í ársbyrjun 2008
sérstakan höfundasjóð í samvinnu við ut-
anaðkomandi aðila, leikritunarsjóðinn Prolo-
gos. Höfundar geta sótt í hann á grundvelli
hugmynda og fengið styrk til að koma þeim
hugmyndum í handritsform. Þegar hefur verið
úthlutað úr þessum sjóði þrisvar sinnum, níu
höfundar fengið styrk og nokkur leik-
smiðjuverkefni líka. Ég geri mér vonir um að
þarna séum við að vinna grasrótarstarf sem
komi leikritun á Íslandi til góða þegar fram í
sækir. Strax á þessu leikári styrkir Prologos
tvö leiksmiðjuverkefni á fjölunum hjá okkur og
til framtíðar geri ég mér vonir um að verk sem
orðið hafa til fyrir tilstilli þessa höfundasjóðs
skili sér í á næstu leikárum upp á leiksviðið.
Einnig er starf í þágu barna og ungmenna sá
þáttur í starfseminni sem við höfum verið að
efla og styrkja til muna. Við erum nú með sér-
stakt barnasvið, Kúluna og þar er nú öflug
starfsemi. Við höfum einnig lagt mikla áherslu
á starf í þágu ungmenna, með sýningum í fram-
haldsskólum á landsbyggðinni, auk þess sem
við höfum lagt áherslu á ýmiskonar fræðslu-
starf og samstarfsverkefni við landsbyggðina í
þágu þessa aldurshóps.“
Erfiðar ákvarðanir
- Það er þó líka ljóst að kröfur um niðurskurð
og sparnað í ríkisrekstri koma nú fram með
meiri þunga en áður og þar er allt undir, líka
Þjóðleikhúsið.
„Við höfum nýlega staðið að hagræðingu inn-
an húss, en hún fólst meðal annars í því að
leggja niður Smíðaverkstæðið, sem var eitt af
okkar leiksviðum. Það er auðvitað missir að því
sem leiksviði en fyrir vikið verður það nýtt til
að bæta starfsaðstöðuna baksviðs. Það hefur
þannig verið gert að verkstæði fyrir hin sviðin
og fyrir vikið getum við unnið meira inni í hús-
inu og endurnýtt hluti meira.
Ég geri ráð fyrir það að þurfa að taka erfiðar
ákvarðanir eins og aðrir forstöðumenn rík-
isstofnana og ég er undir það búin. Ég mun þó
leita allra leiða til að standa vörð um það öfluga
listastarf sem hér fer fram. Það er mín fyrsta
og síðasta skylda.“
Lítill hreyfanleiki
Leikmanni verður fljótlega ljóst þegar litið er
yfir leikhúslíf Íslendinga að það virðist lítill
hreyfanleiki á milli leikhúsa og þegar menn
flytja sig úr einu leikhúsi í annað er það oft talin
stórtíðindi og iðulega lagt út á versta veg.
Tinna segist líta svo á að íslenskur leik-
húsheimur eigi að vera eitt starfssvæði.
„Aðalatriðið er að geta mannað hverja sýn-
ingu með rétta fólkinu, þótt hvert hús þurfi
auðvitað að hafa sterkan kjarna sem hægt sé að
styðjast við. Mér finnst ekki að fólk eigi að vera
svo skuldbundið tiltekinni stofnun að varði við
trúnaðarbrest að leika annars staðar.
Ég mun reyna að beita mér fyrir því að auka
samskipti milli leikhúsa og auka hreyfanleika
leikara milli þeirra, enda held ég að það sé allra
hagur; menn geta verið í samvinnu þó þeir séu í
samkeppni. Leikstjórar vinna hjá báðum stofn-
unum og leikmyndateiknarar og fleiri, og ég
fagna alltaf sýningu sem heppnast hvar sem
hún er. Ég fagna velgengni leiklistarinnar í
landinu og þá allt eins góðri aðsókn í Borg-
arleikshúsið og Þjóðleikhúsið. Því fleiri sem
koma í leikhúsið og njóta þeirrar upplifunar,
því líklegri eru þeir til að koma aftur og sjá
fleira. Þannig njóta allir góðs af og margfeldis-
áhrifin aukast.“
Fullt af spennandi verkefnum
Tinna segist bjartsýn þegar hún lítur til verk-
efnanna sem framundan eru, en þegar hún er
innt eftir því hvernig henni hafi litist á framtíð-
ina eftir fyrstu ár sín í stóli Þjóðleikhússtjóra
segir hún: „Það var í mörgum skilningi mikil
áskorun fyrir mig að setjast í stól þjóðleik-
hússtjóra á sínum tíma. Verkefnin sem við mér
blöstu voru að auki bæði stór og margháttuð.
Þetta horfir allt öðru vísi við mér í dag, ég veit
út á hvað það gengur að vera Þjóðleikhússtjóri,
ég veit að hverju ég geng og tel mig hafa þekk-
inguna til að geta gegnt þessari stöðu. Ég geri
mér vonir um að geta einbeitt mér meir að inni-
haldinu á næstu árum og það er spennandi. Það
er áhugi á leiklist í samfélaginu og almennur
menningaráhugi og það sem við erum að bjóða
upp á mælist vel fyrir.
Íslendingar eru skiljanlega kvíðnir í dag,
enda ástandið í samfélaginu mjög erfitt í mörgu
tilliti, en fyrir hönd leikhússins þá kvíði ég ekki
næstu fimm árum, ég hlakka til.“
Listir og menning eru
ekki aðeins verulega
atvinnuskapandi, heldur
eru margfeldisáhrifin
einnig umtalsverð.
ust þeir reiðir við þessari ljósmyndaröð sem
Frank tók á þremur ferðum þvert yfir Banda-
ríkin á árunum 1955 og ’56, styrktur af Gug-
genheim-sjóðnum. Evrópskir útgefendur
skildu hinsvegar strax hvað Frank var með í
höndunum þegar hann sýndi þeim fullhannað
verkið, sannkallað tímamótaverk, og þegar
bókin kom út austan Atlantshafs og fékk frá-
bærar viðtökur gátu bandarískir útgefendur
ekki haldið að sér höndum; Bandaríkjamenn
fengu vantrúaðir að skoða þetta portrett sem
hógværi Svisslendingurinn brá upp af amer-
íska draumnum. Mörgum þótti sem þessi sýn
vekti þá upp af draumsvefninum.
Fánar, glymskrattar og malbik
Robert Frank sýnir í þessu klassíska verki
hvernig hann skynjaði nýtt heimaland sitt, en
hann hafði flutt til landsins nokkrum árum áð-
ur og unnið við allrahanda ljósmyndun um
skeið. Sýn hans er gagnrýnin en frjó, leitandi
og frumleg. Hann styðst við nálgun eldri
meistara götuljósmyndunar, á borð við Wal-
ker Evans og Cartier-Bresson, en myndir
Franks eru að mörgu leyti gildishlaðnari og
gagnrýnni. Á kápumynd bókarinnar sést fólk í
sporvagni í New Orleans, hvítt fólk í fremri
hlutanum en hörundsdökkt aftar; hvít kona er
þóttafull á svip en svartur maður virðist við að
bresta í grát. Við sjáum bandaríska fánann
blakta og fela höfuð fólks, horfum yfir dap-
urlegan námubæ í Montana, sjáum svarta
konu halda á snjóhvítu barni í Suður-
Karolínu, þarna eru lík undir ábreiðu við þjóð-
veg, jarðarfarir, barir, sjoppur, endalaust
malbik og fjöldinn allur af glymskröttum sem
fólk raðar sér í kringum. Þetta eru grófkorna
myndir og dökkar, oft hallast ramminn og
myndefnið virðist vera að renna út úr honum;
sumir eru reiðir á svipinn, aðrir stara dauðum
augum út í bláinn. Hvar er vonin, bjartsýnin?
spurðu þeir sem gagnrýndu verkið.
Gagnrýnandinn Holland Cotter fjallar ít-
arlega um sýninguna í Metropolitan-safninu í
The New York Times. Hann segir að mynd-
unum í bókinni hafi á sínum tíma verið hafnað
vegna svartsýninnar sem þótti einkenna þær
en nú sé myndröðin upphafin vegna pólitísks
skýrleika. „Í bókinni birtist hjartasorg, reiði,
ótti, einmanaleiki og einstaka sinnum gleði í
bruggi sem hefur breytt um bragð með tím-
anum en er enn máttugt sem fyrr,“ skrifar
Cotter. Hann bætir við að þrátt fyrir að
Frank hafi ekki þekkt enska tungu full-
komlega þegar hann fór þessar ferðir hafi
hann engu að síður skilið algjörlega það sem
hann sá og sagt Bandaríkjamönnum, á hátt
sem þeir gátu ekki sjálfir, sannleikann um
Bandaríkin.
Yrði betur tekið í dag
Eftir að The Americans kom út og sló í gegn
og Robert Frank varð ein helsta hetja ljós-
myndara sagði hann skilið við götuljósmynd-
unina. Það hefur verið saga þessa merka lista-
manns; hann lýkur við verkefni og heldur
síðan áfram, kannar ný lönd. Hann hefur á
síðustu fimmtíu árum meðal annars verið
meðal frumkvöðla í heimildamyndagerð og
unnið á merkilegan hátt með samspil ljós-
mynda og texta. Tíma sínum hefur Frank
skipt milli Nova Scotia í Kanada og New
York, en fyrir 15 árum bauð hann mér í heim-
sókn í borginni; þá var hann sjötugur og verið
að opna stærðar yfirlitssýning á verkum hans
í Þjóðlistasafninu í Washington.
„Víst hjálpaði að hafa vissan ferskleika, ég
hafði verið í landinu í svo skamman tíma og
allt var nýstárlegt; að vera með bíl, að ferðast
svona um og koma á alla þessa staði. Að hitta
fólk, eins og til dæmis í suðrinu … Og þetta er
ennþá stórt land, visst frelsi til að halda af
stað, til að ferðast,“ sagði Frank þegar ég
spurði hann út í sjónarhorn útlendingsins í
The Americans. Hann bætti síðan við:
„Kannski yrði mér þó tekið betur í dag; ég
held að fólk hér hafi verið sérstaklega tor-
tryggið gagnvart útlendingum á sjötta ára-
tugnum.“
Frank segir það hafa með komu sína til
Bandaríkjanna að gera að hann náði að
þroska persónulega og listræna sýn í ljós-
myndum. „Hér var frelsi til að gera það sem
ég vildi. Ég mátti til að komast undan áhrif-
unum heima; fjölskyldunni og Sviss. Smæð
Sviss var þrúgandi, það er land sem hægt er
að aka yfir á einum degi.“
Og þegar ég spurði Frank um ástæðuna
fyrir því að hann sagði skilið við þessa aðferð,
þennan stíl, svaraði hann: „Fólk fór að sýna
eða senda mér ljósmyndir sem litu út eins og
myndirnar mínar. Þá skildi ég að þetta þýddi
ekki lengur. Ég vildi taka næsta skref.“
Hann gekk því frá fullmótuðu verki, röð 83
ljósmynda sem er eitt merkilegasta verk ljós-
myndunar á 20. öld, og skapaði nýja heima.
Þarna eru lík undir
ábreiðu við þjóðveg,
jarðarfarir, barir,
sjoppur, endalaust mal-
bik og fjöldinn allur af
glymskröttum sem fólk
raðar sér í kringum.
Þetta eru grófkorna
myndir og dökkar, oft
hallast ramminn og
myndefnið virðist vera
að renna út úr honum.
Skrúðganga Í Hoboken í New Jersey, 1955. Upphafsmynd bókarinnar og gefur tóninn.
Kápan Mismunandi útgáfur hafa komið út af The Ameri-
cans gegnum tíðina en á þeim fyrstu er mynd frá New
Orleans af fólki í sporvagni. Uppröðun myndanna í bók-
inni hefur haldið sér að mestu.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. OKTÓBER 2009 Lesbók 9
Ljósmyndir: ©Robert Frank, úr The Americans.