Morgunblaðið - 16.09.2009, Page 24

24 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 16. SEPTEMBER 2009
MIKILVÆGI efl-
ingar fjármálalæsis
hefur líklega aldrei
verið meira en einmitt
nú. Spyrja má hvort
skortur á fjármálalæsi
hafi átt þátt í því efna-
hagshruni sem orðið
hefur á Íslandi, en hitt
er víst að bætt fjár-
málalæsi verður að
koma til í þeirri upp-
byggingu sem framundan er.
Hvað er fjármálalæsi?
Fjármálalæsi er getan til að lesa,
greina, stjórna og fjalla um fjár-
hagslega þætti sem hafa áhrif á
efnahagslega velferð einstaklinga.
Fjármálalæsi byggist á þekkingu,
viðhorfum og hegðun og innifelur
marga þætti, svo sem:
– Grundvallarfærni í stærðfræði
ásamt skilningi á útreikningi vaxta
og vaxtavaxta.
– Þekkingu á ávinningi og
áhættu við ákvarðanir í fjármálum,
svo sem sparnað, lántökur og fjár-
festingar.
– Skilning á grundvallar fjár-
málahugtökum svo sem á sambandi
áhættu og ávöxtunar, tímavirði
peninga og á algengustu fjármála-
afurðum sem í boði eru hverju
sinni.
– Getuna til að vita hvenær á að
leita aðstoðar sérfræðinga, hvert á
að leita, hvaða spurninga á að
spyrja, skilja svörin og átta sig á
mögulegum öðrum hagsmunum
sérfræðinganna.
– Þekkingu á eigin
gildum og þeim þátt-
um sem móta viðhorf
okkar til fjármála.
Fjármálalæsi
skiptir máli
Fjármál eru allt-
umlykjandi í dagsins
önn og flestallir taka
stórar eða litlar fjár-
hagsákvarðanir á degi
hverjum. Eins er varla
hægt að fylgjast með
fréttum án þess að fjallað sé um
málefni er varða fjármál ein-
staklinga. Til að geta tekið upp-
lýstar ákvarðanir og skilja umfjöll-
unarefni frétta til fulls þarf
fjármálalæsi. Í heimi sem verður
sífellt flóknari er fjármálalæs ein-
staklingur betur í stakk búinn til
að taka upplýstar ákvarðanir er
varða efnahagslega velferð hans en
sá sem er illa læs á fjármál. Að öllu
öðru jöfnu er fjármálalæs ein-
staklingur líklegri til að sníða sér
stakk eftir vexti, fjárfesta skyn-
samlegar og stýra fjármálum sínum
betur. Slæmar ákvarðanir, byggðar
á vankunnáttu í fjármálum, geta
aftur á móti haft afar slæmar og
varanlegar afleiðingar. Samkvæmt
erlendum rannsóknum getur skort-
ur á fjármálalæsi haft veruleg nei-
kvæð áhrif á efnahag einstaklinga
og leitt til erfiðleika við daglega út-
gjaldastjórnun og vandamála við
setningu langtímamarkmiða, svo
sem við húsnæðiskaup, starfslok og
lífeyristöku. Þá leiðir slík vankunn-
átta til þess að fólk verður verr í
stakk búið til að mæta fjárhags-
legum skakkaföllum.
Sýnt hefur verið fram á að fjár-
málalæsi almennings hafi áhrif á
hegðun fjármálafyrirtækja og
þannig á efnahagslegan stöð-
ugleika. Ennfremur að fjármálalæsi
hafi áhrif á skiptingu gæða í þjóð-
félaginu og þannig áhrif á langtíma
hagvaxtarmöguleika. Fjármálalæsi
getur þannig haft mikil og góð
áhrif á uppbyggingu heilbrigðs
fjármálakerfis þar sem bætt fjár-
málalæsi almennings leiðir ekki
bara til betri reksturs heimila,
heldur minnkar það einnig útlánaá-
hættu lánveitenda. Fjármálalæs al-
menningur veitir fjármálastofn-
unum heilbrigt aðhald. Fólk myndi
betur skilja þá þjónustu sem fjár-
málastofnanir bjóða og þá áhættu
og ávinning sem hún innifelur.
Fjármálalæsi hefur áhrif
Erlendar rannsóknir sýna glögg-
lega að kennsla í fjármálalæsi hef-
ur bein áhrif á efnahag fólks út líf-
ið. Þeir sem fá
fjármálalæsiskennslu leggja meira
fyrir og eru betur í stakk búnir til
að takast á við fjárhagsleg áföll,
auk þess sem þeir hafa meira á
milli handanna en jafn tekjuháir
einstaklingar sem ekki hafa stund-
að nám í fjármálalæsi. Í rannsókn á
fjármálalæsi Íslendinga, sem gerð
var síðastliðinn vetur og nálgast má
á www.fé.is, kemur fram að þrátt
fyrir fremur litla þekkingu á fjár-
málum hafa Íslendingar mikinn
áhuga á því að fá fjármálalæs-
isfræðslu. Á undanförnum árum
var aðgengi að lánsfé gott og mörg
íslensk heimili voru mjög skuldsett,
jafnvel fyrir efnahagsþrenging-
arnar, sem síðan gerðu illt verra.
Bætt fjármálalæsi myndi hafa
beina þýðingu fyrir getu heim-
ilanna í landinu til að stýra skuld-
um sínum betur.
Efling fjármálalæsis er hafin
Það er ljóst að efling fjármála-
læsis er mikilvægt skref í uppbygg-
ingu á Íslandi til framtíðar og þar
beitir Stofnun um fjármálalæsi sér
af öllum mætti. Við það nýtur
stofnunin áratuga reynslu sam-
starfsaðila í Bretlandi og Banda-
ríkjunum. Nú í haust hefst einmitt
tilraunakennsla í fjármálalæsi á
framhaldsskólastigi með námsefni
sem stofnunin þróar og standa von-
ir til að strax næsta vor hafi allir
skólar aðgang að námsefni við hæfi
framhaldsskólanema. Það er von
mín að sú kennsla í fjármálalæsi
sem nú fer af stað sé aðeins vísir
að því sem koma skal og að innan
fárra ára getum við öll sagt með
stolti að við séum fjármálalæs.
Fjármálalæsi til framtíðar
Eftir Breka
Karlsson »Mikilvægi eflingar
fjármálalæsis hefur
líklega aldrei verið
meira en einmitt nú og
verður mikilvægur þátt-
ur í þeirri uppbyggingu
sem framundan er.
Breki Karlsson
Höfundur er forstöðumaður
Stofnunar um fjármálalæsi.
SÍÐAN bankakerfið
á Íslandi hrundi hafa
fyrirtæki þurft að segja
upp mörgu starfsfólki
og athygli fólks hefur
beinst mikið að vanlíð-
an fólks í atvinnuleit.
En benda má á margt
fólk sem haldið hefur
vinnu sinni en upplifir
einnig mikla vanlíðan
um þessar mundir.
Skuldahlekkir og einelti
Í kjölfar uppsagna hjá fjármála-
fyrirtækjum hefur álag á hvern
starfsmann aukist mikið. Mörg
dæmi eru þess efnis einstaklingur
hefur þurft að taka á sig aukalega
heilt stöðugildi vegna samdráttar.
Sá sem lendir í því mætir einnig í
mörgum tilfellum launaniðurskurði.
Sá hinn sami hefur hinsvegar ekki
getað bætt við sig klukkustundum í
sólarhringinn og leggst því þetta
álag á einkalíf hans. Dæmi eru um
fólk sem hefur verið að skila af sér
vel yfir 100% vinnu og vinna mikið
aukalega. Ástæða þess að fólk vinn-
ur meira en það vill er óttinn við
uppsögn. Margir af starfsmönnum
fjármálafyrirtækjanna eru með lán í
erlendri mynt og sumir hverjir jafn-
vel með bæði húsnæði og bíl á slík-
um lánum, þeir þurfa að standa í
skilum með lán sín. Það má því segja
að sjálfir starfsmennirnir séu með
skuldahlekki á sér vegna skuldar við
bankann og þessir hlekkir halda
þeim föngnum á vinnustaðnum þar
sem þeim líður þegar illa.
Annað sem grasserar þegar at-
vinnuleysi fer vaxandi er einelti á
vinnustað. Margar af þeim kempum
sem hafa unnið í lengri tíma hjá fjár-
málafyrirtækjunum sitja sem fast-
ast í sínum störfum, sérstaklega á
samdráttartímabilum. Oft stendur
þessum aðilum ógn af yngra fólki
sem kemur inn í fyrirtækið og reyna
allt hvað þeir geta til þess að bola
fólkinu út af ótta við að yngra,
menntaða fólkið hrifsi af þeim störf-
in. Þetta skapar mikla vanlíðan hjá
yngri starfsmanninum sem á sér
enga undankomuleið því í flestum
tilfellum vill yngri
starfsmaðurinn síður
valda usla á vinnu-
staðnum eða líta út
fyrir að vera veiklund-
aður. Þetta verður svo
miklu verra á sam-
dráttartímabili því
yngri starfsmaðurinn
mætir miklu atvinnu-
leysi í sínum aldurs-
hópi.
Möguleikarnir
Möguleikarnir sem
bjóðast þeim sem eru
annaðhvort að upplifa vanlíðan
vegna of mikils vinnuálags eða sæta
einelti á vinnustað eru nokkrir. Einn
er sá að sjá hvort fólk sé á réttri
hillu í lífinu. Hægt er að byrja aftur
að ganga menntaveginn eða bæta
við núverandi menntun. Lífið er of
stutt til að upplifa vanlíðan á vinnu-
stað 40 tíma á viku því það er um
það bil helmingur vökutímans.
Margir af þeim sem misstu vinn-
una í hópuppsögnum bankanna hafa
gjörsnúið við feril sínum. Lausnin
felst auðvitað ekki alltaf í því að leita
út fyrir fyrirtækið. Margir vilja
halda í sitt starf og eru á réttri hillu.
Fyrir þá er lausnin önnur. Hjá flest-
um fyrirtækjum er hægt að leita til
yfirmanna og tjá þeim vandamálið.
Þessi vandamál eru ekki alltaf auð-
veld í úrlausnum en yfirleitt er leið
út úr vandanum. Fyrir þá sem eru
að drukkna í vinnuálagi og líður eins
og þeir séu hlekkjaðir við fyrirtækið
er hægt að setja sér mörk. Mörkin
geta verið á þá leið að skila ekki
meiru af sér en X mörgum vinnu-
stundum á viku. Það er sjaldnast
þess virði að drekkja sér í vinnu ef
það kemur neikvætt niður á fjöl-
skyldu og einkalífi fólks. Það ástand
sem nú hefur skapast í samfélaginu
er tímabundið og mun ganga yfir. Ef
starfsmaður sér ekki fram á að geta
yfirgefið vinnustað sinn er einnig
hægt að skoða það hvernig frítíminn
gæti nýst sem best á móti því vinnu-
framlagi sem viðkomandi þarf að
skila af sér. Jákvæðni og létt lund
geta gert kraftaverk og fleytt fólki
langt áfram.
Mótframlag stjórnenda
Yfirmenn fyrirtækja eiga stóran
þátt í að stuðla að vellíðan starfs-
manna á vinnustað. Þegar starfs-
maður leitar til yfirmanns vegna
vanlíðanar af hverskyns toga þá er
hlutverk yfirmannsins að hlusta.
Með virkri hlustun er hægt að ná
sambandi við starfsmanninn og
reyna að sjá hvert vandamálið er og
yfirmaðurinn getur þá reynt að
koma til móts við þarfir starfs-
mannsins eftir fremsta megni. Þeg-
ar starfsmaður hefur tjáð vanlíðan
sína er mikilvægt að tekið sé mark á
starfsmanninum. Ef yfirmaður
hlustar en gerir ekkert til að koma
til móts við óánægju starfsmannsins
má búast við því að starfsmanninum
gæti liðið enn verr eftir samtalið við
yfirmanninn. Neikvætt viðmót yf-
irmanns getur jafnvel fælt starfs-
mann frá því að segja aftur frá líðan
sinni og hann fengið samviskubit yf-
ir að hafa sagt frá ástandinu. Stjórn-
andinn hefur því mikilvægt hlutverk
sem stuðpúði fyrir starfsmanninn.
Nokkrar leiðir sem stjórnandinn
getur farið eru að koma til móts við
starfsmanninn, sýna skilning á
vandamáli eða vanlíðan hans og
koma með úrlausnir. Góður stjórn-
andi á að hafa hæfileika til að
tempra óánægju starfsmanna sinna
með jákvæðu viðmóti og mögu-
leikum á úrlausnum.
Einelti og vanlíðan á vinnustað er
grafalvarlegt mál og getur dregið
dilk á eftir sér fyrir þann sem verð-
ur fyrir því, sé ekkert gert í málinu.
Hittumst á miðri leið. Gefum starfs-
mönnum tækifæri til að tjá sig. Not-
um virka hlustun. Ávinningur fyr-
irtækis og stjórnenda er mikill af að
halda starfsfólki ánægðu og já-
kvæðu gagnvart starfi sínu og
vinnustað.
Vanlíðan á vinnustað
Eftir Hönnu Krist-
ínu Skaftadóttur
»Einelti og vanlíðan á
vinnustað er graf-
alvarlegt mál og getur
dregið dilk á eftir sér
fyrir þann sem verður
fyrir því sé ekkert gert í
málinu.
Hanna Kristín
Skaftadóttir
Höfundur er viðskiptafræðingur.
ÁRIÐ 1948 hafði ég
ekki efni á áframhald-
andi trésmíðanámi og
leitaði vinnu. Þá var
atvinnuleysi og eyr-
arvinnan stopul. Þá
var það í kafaldshríð
að ég fór um borð í ný-
sköpunartogarann
Helgafell. Þar var ver-
ið að gera sjóklárt. Ég
spurði hvort vantaði
mann. „Þú ert ráðinn
ef þú getur byrjað strax.“ Það var ég
og rétt á eftir var skipið á leið í sex
mánaða veiðiferð. Þorskurinn var
saltaður um borð og umstaflað á
Patreksfirði. Á skipinu kynntist ég
einvalaliði þar sem stýrimennirnir
Þórður og Gísli Hermannssynir
báru af í dugnaði og öryggi. Skipið
fór fullhlaðið úrvals saltfiski til Dan-
merkur og þaðan til Grænlands, með
viðkomu heima og fyllt á mettíma af
stórum karfa.
Fljótt komu nýrri og fullkomnari
útlend skip og höfðu betur í sam-
keppni um miðin. Nýsköpunar-
stjórnin hafði eytt stórum hluta
stríðsgróðans í kaup margra nýrra
togara og allra eins, en sást yfir að
kaupa fáa árlega. Kaupin gerðu
stjórnmálamenn án þess að ráðfæra
sig við menn með reynslu. Þjóðin réð
svo ekki við að endurnýja flotann á
eðlilegan hátt.
Stjórnmálamenn seldu banka
þjóðarinnar á gjafverði og gerðu
kaupendum fært að greiða þá með
veði í bönkunum sjálfum. Þeir höfðu
selt þá í þeirri trú að greitt yrði í
gjaldeyri, en láðist að kanna málið.
Þannig seldu þeir líka allar arðbær-
ustu eignir þjóðarinnar, en áður
höfðu þeir gefið völdum útgerð-
armönnum leyfi til að einoka alla
fiskveiðiauðlind okkar. Gáfu hana án
leyfis þjóðarinnar. Allir vita hvað
þeir kallast sem gefa það sem þeir
ekki eiga.
Stjórnmálamenn
voru svo glámskyggnir,
að þeir gáfu einka-
væddu bönkunum eft-
irlitslaust frjálsræði,
sem eigendur þeirra
nýttu til að fullnægja
óhugnanlegri græðgi
sinni og komu þjóð
sinni undrafljótt á von-
arvöl, rúinni trausti
flestra þjóða. Stjórn-
málamönnum varð það
óvart á, að klúðra Ice-
save-samningum svo
oft, að líkast var viljaverki, þótt það
væri auðvitað fjarri. Því er nærtæk-
ast að ætla að um algjöra vanhæfni
sé að ræða og barnaskap. Ljóst er,
að tvær síðustu ríkisstjórnir eru
hvor annarri verri og réðu ekki við
hrikalegar afleiðingar af verkum
fyrri ríkisstjórna. Ef Ragnar H. Hall
hefði ekki gert lýðum ljóst, hve nú-
verandi ríkisstjórn væri heillum
horfin í málinu, værum við enn verr
stödd. Eins var hjálp í því fyrir þjóð-
ina, að Guðfríður Lilja, Ögmundur
Jónasson og Lilja Mósesdóttir voru
ófús að samþykkja samninginn
óbreyttan. En af mestri festu tók
Sigmundur Davíð, líklega langbesti
formaður sem Framsókn hefur haft í
áratugi. Flestir þingmanna hugsuðu
þó fyrst og fremst um eigið öryggi í
starfi.
Nú stendur stjórnmálamaðurinn
Árni Sigfússon bæjarstjóri í gerræð-
islegum stórræðum. Hann ætlar sér
að verða fyrsti Íslendingurinn, það
er frumkvöðull að því ólánsathæfi að
koma orkulindum þjóðar sinnar í
eigu útlendinga. Ég vona að valds-
menn finnist með snefil af ábyrgð-
artilfinningu gagnvart þjóðinni og
breyti samkeppnislögum í samræmi
við hagsmuni hennar. Í þessum efn-
um þarf ekki mikið til. Umfram
margt farið að berjast gegn mesta
þjóðarbölinu, græðginni, sem svo
margir fjáraflamenn eru svo sár-
sjúkir af, að líkist siðleysi.
Stjórnmálamenn leyfa bönkum að
haga sér eins og þegar glaumgos-
arnir áttu þá. Þeir keppast við að
hirða heimili af hverri fjölskyldunni
á fætur annarri og bera enga virð-
ingu fyrir raunverulegu skuldleysi
viðkomandi né fyrrverandi samn-
ingum. Svo annasamt er hjá þeim að
enginn tími gefst til samninga enda
enginn vilji til þess. Hvar er nú lof-
orðarullan?
Er rétt að Eignafélagið, sem fékk
byggðina á Keflavíkurvelli fyrir lítið,
hafi ekkert borgað enn?
Það er undarleg sú barátta núver-
andi stjórnvalda fyrir hagsmunum
þjóðar, að vilja frekar setja á hana
helsi ESB en bjarga efnahag hennar
og heimilunum í landinu. Vilja held-
ur semja okkur í ánauð útlendinga
en að þora að semja eins og frjálsir
menn fyrir frjálsa þjóð. Stjórnmála-
menn eru eins og bleiur. Það þarf að
skipta um þá reglulega og af sömu
ástæðu.
Brot úr Fylgd, ljóði Guðmundar
Böðvarssonar, á hér vel við:
Ef að illar vættir
inn um myrkragættir
bjóða svikasættir,
svo sem löngum ber
við í heimi hér
þá er ei þörf að velja:
Þú mátt aldrei selja
það úr hendi þér.
Hvað er líkt með
stjórnmálamönn-
um og bleium?
Eftir Albert Jensen
»Umfram margt farið
að berjast gegn
mesta þjóðarbölinu,
græðginni, sem svo
margir fjáraflamenn eru
svo sársjúkir af, að líkist
siðleysi.
Albert Jensen
Höfundur er trésmíðameistari.