Ísfirðingur - 11.12.1975, Blaðsíða 8

ÍSFIRÐINGUR
fyrir Skálholtsstað alla tíð,
meðan hún lifði.
Ekki verður hér að neinu
ráði sagt frá störfum Bryn-
jólfs bis'kups, en einhvers
verður þó að geta. Hann efldi
mjög skólann í Skáiholti,
vandaði val skólastjóra og
kennara, annaðist þar sjálfur
nokkra kennslu og vakti
athygh á nýjum hugmyndum
í heimspeki og vísindum.
Hann hafði gott eftirlit með
störfum presta og kristni-
haldi og fór á hverju sumri
í yfirreið eða vízitazíuferðir.
Þannig fór hann 10 sinnum
um Múlasýslur og Skafta-
fellssýslur, en 9 sinnum um
Vestfirði. Skrifaði haxm
glöggar 'lýsingar í gjörða-
bækur embættisins, en þær
bækur og bréfabók Brynjólfs
veita mesta fræðslu um störf
hans og hafa inni að halda
geysimikinn fróðleik um líf
hans og vinnubrögð og raunar
um sögu Islendinga um mið-
bik 17. aldar.
Á þessum tímum var holds-
veiki algeng á íslandi og
færðist í aukana. Beitti Bryn-
jólfur biskup sér fyrir því, að
•komið var á fót fjórum
spítölum fyrir höldsveika
menn, og hafði hann umsjón
með 'þeim í fyrstu. Kom hann
á ýmsum nýmælum í því
sambandi, bæði með tekju-
öflun o.fl. Sýna afskiptí hans
af þessum málum bæði mann-
úð og víðsýni. Var þessum
spítölum haldið vdð í nærri
200 ár.
Brynjólfur biSkup lét
byggja upp staðinn í Skál-
holti, bæði dómkirkjuna og
staðarhúsin. Er til þess tekið,
hve vel var vandað til þeirra
framkvæmda, bæði um efni
og vinnu. Lagði biskup
sérstaka áherzlu á að allt væri
traust og öflugt, enda voru
þessi timburhús hans sterk og
stóðu dengi. Við alla aðdrætti
og efnisöflun sýndi hann
mikla fyrirhyggju og fram-
taksemi. Bar Skálholtsstaður
merki hans um langan aldur.
Jón Halldórsson segir svo
í ævisögu biskups. „Meistari
Brynjólfur var um sína tíð
forsvar og athvarf s'líkt sem
hann kunni, bæði landinu,
stiftinu, almúganum og öðr-
um, sem til hans ráða og
aðstoðar leituðu, var og for-
ingi að því að svara háyfir-
valdsins vandasömu erindum
og boðskap”. Nefnir Jón
síðan dæmi um þetta. Er ekki
að efa að Brynjólfur bar
mikla umhyggju fyrir vel-
ferð íslendinga og hélt fram
réttindum þeirra af einbeitni
og hyggindum, eftir því sem
fært var. Fræg er frásögn
Áma Magnússonar af mót-
stöðu bisikups gegn fyrirmæl-
um konungs og höfuðsmanns
á Kópavogsfundi 1662.
17. öldin er illræmd fyrir
galdratrú og galdrabrennur.
Þessi ofsatrú náði iþá hámarki
sínu hér á landi, og höfðu
Íslendingar þó varist henni
vonum fremur. Þótti hún nú
í hvívetna samræmast kristi-
legri kenningu, svo að flest-
um stóð mikill geigur euf
göldrum og galdramönnum
og töldu 'brýna nauðsyn
að fyrirkoma þeim, enda
voru þeir taldir fulltrúar
djöfulsins og njóta hans
íulltingis til illverka. Erlend
S'kólamenntun varð sízt til
þess að draga úr þessu of-
stæki, enda var mikið lun
galdrabrennur í öðrum lönd-
um. Brynjólíur biskup Sveins-
son virðist þó ekki hafa verið
háður þessari galdratrú.
Jón Halidórsson segir frá
því, að árið 1650 hafi 13
skólapiltar orðið uppvísir að
galdrastafameðferð, flestir af
ungæðis fávisku og hnýsni,
en þetta óvinarins illgresi hafi
dreifst af Vestfjörðum inn á
það herrans hveitisáðland.
Brynjólfur biskup veitti þeim
skólarefsingu og vísaði þeim
úr skóla, en ekki undir dóm
sýslumanna eða veraldlegra
yfirvalda. Tók hann síðan
flesta af þessum piltum í
skólann aftur ári síðar. Urðu
síðan margir þeirra frjósamar
kornstengur í herrans akri”,
segir séra Jón Halldórsson.
Árið 1664 fékk Brynjólfur
bisikup í hendur frá skóla-
meistara staðarins galdra-
kver nokkurt, er fundist hafði
í hvilu tveggja skólapilta,
Einars Guðmundssonar frá
Straumfirði og Odds Árnsonar
frá Þorlákshöfn. í bréfabók
Brynjólfs er nákvæm lýsing
á innihaldi kversins. Hafði
það að geyma samtals 80
galdrastykki, eins og þau eru
kölluð. Voru þar gefin ráð
til að nota fjölkynngi sér til
framdráttar í margvíslegum
vanda. Voru þar meðal annars
ráð til að öðlast hylli vina
með hálfu selshjarta og rauð-
magaskildi, að útvega gras tii
að Ijúka upp öllum lásum, að
fiska vel, að spekja hest sinn,
að stefna djöfli, Þór og Óðni
og öllum vættum til heilla sér,
að kona fái ekki barn, að
gjöra 'komur lauslátar, að
drepa mann með mannsýstru
og hræðilegri sakramentis
misbrúkun' — og skal nú ekki
lemgur talið.
Hófst nú málarekstur og
vitnaleiðslur í Skálholti.
Viðurkenndi Einar Guðmunds-
ison, að ihann hefði skrifað
hluta kversins eftir blöðum,
sem Bjami Bjamason frá
Hesti í önundarfirði hefði
haft undir höndum, en aldrei
kvaðst hann hafa reynt að
færa sér þessi ráð í nyt, og
ekki vissi hann ti'l þess, að
aðrir s'kólapiltar hefðu reynt
til þess. Það kom á daginn, að
Bjarni Bjarnason frá Hesti
hafði skrifað allt kverið fyrir
þremur árum eftir kveri
Erlings Ketilssonar frá Þóru-
•stöðum í önundarfirði, en
Erlingur sá var farinn af
landi jbrott til Englands.
Brynjólfur biskup vísaði
piltunum þegar úr skóla og
burt af staðnum. Sá hann
ekki annað fært, en skrifa
sýslumanni Ámessýslu og
Sigurði lögmanni og segja
þeirn frá þessu. Er þó talið,
að honum hafi verið óljúft að
tefla lífi piltanna í tvísýnu, en
búast mátti jafnvel við dauða-
dómi fyrir svo alvarlegan
glæp.
Oddur Árnason reyndist
ekki eiga neinn þátt í upp-
skrift kversins, en mál þeirra
Einars og Bjama fékk góðan
enda. Áður en mál þeirra kom
til kasta yfirvaldanna, voru
piltamir „burtu af landi
sigldir”, svo sem biskup segir
í bréfi til umboðsmanns
höfuðsmannsins. Er það
sumra manna gmnur, að
Brynjólfur hafi átt í því að
koma iþeirn til Englands, en
þangað fóru þeir. Þar and-
aðist Einar, en Bjami kom
aftulr tiil íslands eftir þrjú ár.
Er þess ekki getið, að hann
hafi þá verið 'hafður fyrir
sökum. Hann bjó í Amarbæli
á Skarðsströnd og gerðist
lögsagnari og lögréttumaður.
Fyirir hálfri öld voru hér enn
á kreiki sagnir um það, að
Bjami hefði flutt sig frá Hesti
•til Breiðaf jarðar á þann hátt
að bera farangur sinn á bát
sinn hér í önundarfirði og
sdgla 'honum síðan fyrir alla
núpa og Látrabjarg og þóttí
djarfræði.
Á Síðasta ári var ártíðar
Hallgríms Péturssonar minnst
á margan hátt. Þá var rifj-
aður upp þáttur Brynjólfs
Sveinssonar í sögu Hallgríms,
hvernig þeir fundust í Dan-
mörku og Brynjólfur kom
honum til náms og studdi
hann síðan til prestskapar.
Þannig varð Brynjólfur
hjálparmaður Hallgríms,. og
hefur verið ályktað, að ekki
ættum við nú Passíusálmana
án hlutdeildar Brynjólfs. í
þessu sambandi hefur verið
•bent á, að séra Jón Sveinsson
í Holti í önundarfirði, hálf-
bróðir Brynjólfs, átti fyrir
konu Þorbjörgu Guðmunds-
dóttur föðursystur Hallgríms
Péturssonar. Er talið víst, að
hún hafi haít áhyggjur af
frænda sínum erlendis og
beðið Brynjólf að grennslast
eftir því, hvernig högum hans
væri háttað. Er gott að minn-
ast þess, að héðan úr Holti
hafi legið þráður til Hailgríms
Péturssonar og þeirra straum-
hvarfa í lífi hans, sem vísuðu
honum veg til Passiusálm-
anna.
Brynjólfur biskup þótti
ræðumaður góður, skýr í
máli og hugsun. Hann var
bænrækinn og trúði á mátt
bænarinnar. Sagði hann sjálf-
ur, að hann hefði verið frem-
ur tornæmur í bernsku, en
það lagaðist eftir innilegar
bændr hans um hjálp heilags
anda við námið. Þótti hann
æ síðan hafa skarpar gáfur
og farsælar.
Á þesisari öld var víða 'hatur
milli kaþólskra manna og
mótmælenda, jafnvel ofsóknir
og 'trúarbragðastyrjaldir. En
það er tekið fram um Bryn-
jólf biskup, að hann hafi
aldrei hallmælt kaþólskum né
viljað heyra þeim hallmælt,
en þó gætti aldrei kaþólskra
áhrifa í kenningu 'hans. Það
er einnig tekið fram, að hann
hafi ekki mátt heyra Jóni
biskupi Arasyni hallmælt,
enda var Jón biskup langaaíi
Ragnheiðar, móður Brynjólfs,
En Brynjólfur hefur vafalaust
kunnað að meta þá þætti í
baráttu Jóns, sem vörðuðu
réttindi ís'lendinga.
Jón Halldórss'on segir, að
Brynjólfur hafi oft ritað nafn
sitt Brynjólfur S.s.R. en það
merkti Sveins son og Ragn-
heiðar. Þannig vildi hann
minnast hennar um leið og
föður síns, enda munu hafa
verið miklir kærleikar með
Þess er áður getið, að kona
Brynjólfs og börn þeirra öll
dóu á undan honum. Ragn-
heiður lifði lengst af börnun-
um, en harmsaga hennar er
vel kunn enn í dag, enda hafa
góðskáld fjallað um hana í
ljóðum, skáldsögum og sjón-
leik. Hefur bis'kup þar hlotið
nokkurt ámæli vegna fram-
komu sinnar við Ragnheiði,
en iþess verður að gæta að
lífsreglur og siðalögmál 17.
aldar voru um margt á annan
veg en nú tíðkast.
í ævisögu þeirri, sem Jón
Halldórsson ritaði um Bryn-
jólf biskup eru m.a. tvær
frásagnir, stuttar en eftir-
minnilegar. önnur þeirra er
á iþessa leið:
öll föng og forráð til stað-
arins og -staðarbúanna, sem þá
voru oftast 3 eða 4, vildi hann
láta vera yfirfljótanleg, svo ef
honum sýndist sem skortur
mundi verða á einhverju,
fengu ráðsmenn eður yfir-
brytar, sem þar fyrir skyldu
sjá, skarpar áminningar fyrir
þeirra forsjónarleysi, svo einu
sinni á þorra um veturinn
eður litlu síðar, þótti honum
fiskur heima á staðnum ekki
vera svo yfirfljótanlegur sem
hann vildi. Mátti þó eftir
annarra áliti nóglega hrökkva
langt fram á sumar. Sagðist
hann mega fflosna upp með
alla sína fjölskyldu, allt
staðarfólkið, fyrir annarra
forsjónarleysi. Var enginn
annars kostur en að ráðs-
maður eftir skarpar ádeilur
gerði strax út menn um há-
veturinn með marga skaflá-
járnaða hesta til að sækja
fisk austur í Skaftafellssýslu
þeim mæðginum.
er mörgum kostum gœdd
• Ljósritunarhraði allt að 50 eintök á mín.
• Mjög hagstætt verð á ljósritunarpappír.
• Pappírsforði á rúllu og stærð ljósrits alltaf skorið eftir stærð frumrits.
• Ljósritar upp í 298 mm. á breidd og óendanlega lengd.
• Ljósritar alla liti, prent, handskrift, Ijósmyndir, teikningar og úr bókum.
TÖKUM AÐ OKKUR LJÓSRITUN [R^Í]Æ^OD^00=0^ K«jARAI\l HK
A MEÐAN BEÐIÐ ER skrifstofuvélar & -verkstæði Tryggvagötu 8, sími 24140