Austri - 15.12.1967, Blaðsíða 7

JÓLIN 1967
AUSTRI
7
VIÐ JÖKULSÁ á Breiða-
merkursandi blasir við
augum stórfengleg mynd
og tíguleg þeirra andstæðu nátt-
úruafla, sem móta landið, og
tákn þeirrar orku, er skapar og
tortímir. I norðri er mynd þess,
hvernig jarðeldar fyrir þúsundum
ára hafa hlaðið ,upp tindinn og
hvernig skriðjöklar sverfa fjöllin,
bera fram björg og ýta upp mal-
aröldum. I suðri er úthafið, sem
neytir reginorku við brimsorfna
strönd og hleður þar upp sand-
rjfi.
Það er kunnugt, að Jökulsá
hefur runnið á þessum slóðum frá
upphafi Islands byggðar. Hún
skipti löndum milli landnáms-
mannanna Hrollaugs á Breiðabóls-
stað og Þórðar illuga að Fjalli.
Jökulsá er stuttur tengiliður
milli jökuls og sævar. En hún
hefur að bakhjalli voldugan ork-u-
gjafa og vægðarlausan og mun
jafnan hafa verið eitt af hinum
stærstu og erfiðustu vatnsföllum
hér á landi. Um það eru ýmsar
frásagnir.
Fyrir 211 árum ferðuðust Egg-
ert Ólafsson og Bjarni Pálsson
um SkaftafeUssýslu. Þeir lýsa
Jökulsá m. a. þannig:
„Áður en við sáum sjálfa ána,
sáum við hvernig straumöldurnar
risu á henni úr allmikilli fjarlægð.
Ef hún nær kvið á hestum fellur
hún yfir þá. Þess vegna farast
bæði menn og hestar oft í henni.
Af þessum sökum er hún talin
meðal hinna mestu og mannskæð-
ustu vatnsfalla á Islandi. Verst
er þó, að vöðin eru svo óstöðug
að menn verða að snúa sífelldlega
við úti í ánni. Þegar farið er yfir
Jökulsá eru klyfjarnar bundnar
svo hátt upp sem unnt er á á-
burðarhestunum og þess er vand-
lega gætt, þar sem vatnið er
dýpzt, að be'ta hestinum skáhallt
í strauminn".
Þegar liðin voru 38 ár frá því
að Eggert og Bjarni ferðuðust
um Skaftafellssýslu, lá leið
Sveins Pálssonar yfir Jökulsá, en :
hann var eins og kunnugt er bæði
læknir og náttúrufræðingur. Jök-
ulsá kom Sveini þannig fyrir
augu:
„Ferðin gekk gre'ðlega, unz við
komum að Jökulsá, sem er ægi-
legt vatnsfall og leit út fyrir að
vera ófær með öllu, bæði sakir
vatnsmagns og vegna þess, að
hún féll í einum streng til sjávar
án þess að sk'pta sér, og ekki
sízt vegna jaka, sem berast fram
eða velta með totninum, en fljóta
ekki sem venjulegur ís. Þeir sjást
því ekki, en heyrast skarka á
botninum. Brimöldur hafsins dun-
uðu hástöfum gegn straumþunga
árinnar rétt hjá okkur. Er ég
hafði haidið hitamælinum i ánni
í 15 mínútur, sýndi hann 1%°R“.
Á öndverðri 19. öld ferðaðist
enskur maður, Ebeneser Hender-
son, víða um ísland. Hann lýsir
för sinni yfir Jökulsá m. a. á
þessa leið:
„Ólmur niðurinn í ánni og öld-
urnar, sem á henni risu færðu
okkur fulla sönnun fyrir því, að
hún væri ekki hætt að vera til og
að hún væri ennþá eins tryllt og
hættuleg og hún hafði nokkru
sinni verið. Því meir sem við
nálguöumst hana, þeim mun ægi-
legri sýnd;st hún. Við riðum spöl-
korn niður með ánni og með því
að ekki var um annað að velja,
lögðum við út í hana. Leiðsögu-
maðurinn reið fremstur með sína
löngu vatnastöng til þess að
kanna botninn. Á eftir honum fór
fyigdarmaður minn með klyfja-
Eftir Pól Þorsteinsson
hestana, en ég fór síðastur. Þeg-
ar vatnið hafði ekki lengur ó-
hindraða framrás undir kviði l
hestanna, reið það eins og garður
upp með síðunni, og var straum-
urinn svo óður, að þá var sem
hann mundi sópa öllu með sér.
Með því að hestur leiðsögumanns-
ins var ekki traustur, lá nærri, að
straumurinn hrifi hann með sér
og klyfjahestarnir snerust í
straumnum. Minn hestur var sá
sterkasti, og þar sem hann fann,
að straumþunginn ætlaði að
verða honum um megn, kastaði
hann síðunni upp í hann, svo að
minnstu munaði, að ég hrykki af
baki. Lagðist hann þannig, af
slíkri skyndingu, að ég óttaðist,
að straumurinn hefði kippt fót-
unum undan honum. En ég varð
þess skjótt vís, að eðlishvöt hafði
sagt honum, að hann skyldi leggj-
ast af öllum þunga sínum upp i
strauminn. Eg le;taði því jafn-
vægis sem bezt ég gat og sat
milli vonar og ótta, þar til hann
hafði skilað mér upp á bakkann
hinum meg;n. En ekki vorum við
hér með úr allri hættu. Við áttum
enn eftir að ríða nokkra ála, sem
naumast voru öllu ótrylltari en
sá, er við höfðum nú farið yfjr.
Og ekki var ég fyrir tveim mín-
útum kominn upp á einn bakkann,
þegar jakabákn, að minnsta kosti
| þrjátíu fet á hvorn veg, barst hjá
með ómótstæðilegu afli. Froðan á
óðri ánni, urgið í grjótinu, þar
sem það snerist saman á botnin-
um og jakamergðin, þegar þeir
námu staðar á björgum í farveg-
inum og vatnið tók að belja yfir
þá í tryllingi — allt þrýsti þetta
þeim myndum inn í hugann, sem
aldrei geta máðst út“.
Þorleifur Jónsson í Hólum,
fyrrum alþingismaður, skrásetti
m. a. þetta um Jökulsá:
„Straumurinn er afar þungur,
ísruðningur og smájökulkögglar
geta komið þá og þegar, og svo
er nepjan, að hestarnir geta orðið
PálJ Þorsteinsson.
ioppnir af kulda, ef lengi er ver-
ið í henni. Ýmsar sagnir eru um
hrakninga í Jökulsá: Eitt sinn
fyrir nrfðja síðustu öld, þegar
Öræfalestir voru að koma úr
kaupstaðarferð af Djúpavogi,
fengu þeir ána svo vonda, að þeir
voru að svalka í henni frá því kl.
9 til kl. 3 eða í 6 klukkustundir.
Misstu þeir í ána 17 hestburði, en
gátu þó að lokum fiskað allt upp
nema af 3 hestum. Stúlka fór af
hesti, en varð þó bjargað við ill-
an leik. Einn hestur fórst alveg.
Af þessu má sjá, að það var eng-
inn gamanleikur að þreyta v,ið
Jökulsá. Jafnvel var sagt, að
kunnugir hestar færu að skjálfa,
þegar þeir nálguðust ána“.
Fyrir um það bil 90 árum, þeg-
ar Jökuisá var að verða ferða-
mönnum ofurefli, var það ráð
tekið að leggja hestfæra slóð yfir
jökulinn fyrir ofan upptök árinn-
ar. Var sá háttur hafður á um 60
ára tímabil. Þetta krafðist mikill-
ar útsjónar og stöðugs eftirlits,
sökum sífelldra breytinga á jökl-
inum.
Þegar jökullinn tók að eyðast
og áin gróf sig niður í einn farveg,
Framhald á 11. síðu.
Brúin og ferjurnar. Bíl ekið út á hílaferjnna. — Ljósm. Snorri Snorrason, 13 ára.