SunnudagsMogginn - 03.04.2011, Blaðsíða 18

18 3. apríl 2011
A
fland er eitt þeirra hugtaka,
sem urðu töm á tungu í kring-
um bankahrunið, og hljómar
eins og Hvergiland úr Pétri
Pan, nema það veitir ekki fyrirheit um ei-
lífa æsku, heldur ómældan auð í öruggu
skjóli. Aflandið er þó alveg örugglega til,
þótt erfitt sé að festa hendur á því, og er
frekt til fjörsins. Það á sér aðsetur víða um
heim, á eyjum á Ermarsundi og í Kar-
íbahafinu. Ein þeirra er Tortóla. Það er
undanþegið lögum og reglum og veitir
skjól fyrirtækjum og einstaklingum. Í því
skjóli þrifust íslenskir athafnamenn í að-
draganda bankahrunsins. Þetta kerfi er
notað til að komast hjá því að borga skatt
og þar eru bæði þróunarlönd og iðnríki
hlunnfarin. Kerfið er þvottavél fyrir illa
fengið fé, hvort sem það er mafíusamtaka
eða kókaínbaróna. Og voldugustu ríki
heims standa aðgerðarlaus hjá. Íslenskir
útrásarvíkingar og bankamenn athöfn-
uðu sig í aflandsnetinu og nú reynir sér-
stakur saksóknari að rekja slóð pening-
anna í þessu svartholi. Aflandið er efni
bókarinnar Treasure Islands, Tax Havens
and the Men Who Stole the World eða
Fjársjóðaeyjarnar, Skattaskjól og menn-
irnir sem stálu heiminum eftir blaða-
manninn Nicholas Shaxson.
Helmingur heimsviðskipta um skattaskjól
„Rúmlega helmingurinn af viðskiptum í
heiminum fer, að minnsta kosti á pappír,
í gegnum skattaskjól,“ skrifar Shaxson í
bókinni. „Rúmlega helmingur allra eigna
banka og þriðjungur beinnar erlendrar
fjárfestingar fjölþjóðafyrirtækja fer af-
landsleiðina. Um 85 af hundraði alþjóð-
legrar bankastarfsemi og verðbréfaútgáfu
fara fram á hinum svokallaða Evrómark-
aði, landlausu aflandssvæði [...]. AGS
komst þeirri niðurstöðu 2010 að á sam-
anlögðum efnahagsreikningum fjármála-
miðstöðva á smáeyjum væru 18 billjónir
dollara [18.000.000.000.000 dollarar] -
upphæð sem nemur þriðjungi heims-
framleiðslunnar. Sjóðurinn bætti við að
sennilega væri það vanmat.“
Í heiminum eru um 60 leyndar-
lögsögur, sem Shaxson skiptir í fjóra
flokka. Til evrópskra skattaskjóla heyra
Sviss, Lúxemborg og Holland. Síðan er
hið breska kerfi. Þungamiðja þess er í City
í London. Í þriðja lagi er áhrifasvæði, sem
tengist Bandaríkjunum. Í fjórða flokknum
eru undantekningar á borð við Sómalíu
og Úrúgvæ. Ísland hefði kannski bæst í
hann hefðu draumar ótiltekinna manna
um fjármálamiðstöð hér ræst.
Aflandsformúlan er í raun og veru ein-
föld. Hagnaður fyrirtækja verður til í afla-
ndinu, skuldir og tap þar sem hin raun-
verulega starfsemi þeirra fer fram. Það
kann að vera einfalt að segja að hér sé um
að ræða mál, sem einfaldlega lúti lög-
málum frjálsrar samkeppni - í þessu til-
felli frjálsrar samkeppni í skattheimtu -
en eins og Shaxson bendir á skekkir
aflandið myndina. Það segir líka sína sögu
þegar aflandseyjar undanskilja eigin
borgara fríðindum aflandsins.
Fyrirtæki í aflandsskjóli nota innviði
þess lands, sem þau starfa í, en leggja
ekkert af mörkum til uppbyggingar þeirra
eða viðhalds. Þess utan eru alþjóðleg fyr-
irtæki vegna skattleysis í betri aðstöðu en
fyrirtæki, sem ekki eru í alþjóðlegum
rekstri og geta ekki flutt flytja fjármagn
fram og til baka til að komast undan
skatti.
Aflandskerfið á uppruna sinn hvorki að
rekja til eyja í Karabíska hafinu né Sviss,
heldur til London. Shaxson rekur hvernig
nýtt veldi tók við þegar sól breska heims-
veldisins hneig til viðar. Þegar fjármála-
hverfið í London missti þau ítök, sem
höfðu fylgt nýlendum um allan heim hélt
það velli með því að breyta sér í „afla-
ndseyju“. Ákveðnar efasemdir ríktu um
þetta fyrirkomulag í breska stjórnkerfinu,
en Englandsbanki átti stóran þátt í að slá á
þær. Hugarfarið kemur fram í minn-
isblaði úr Englandsbanka frá 1963:
„Hversu mikið sem okkur kann að mis-
líka vafasamt fé getum við ekki verið í al-
þjóðlegri bankastarfsemi og neitað að
taka við peningum.“
Til varð hinn svokallaði „evrómark-
aður“ þar sem „evródollarar“ flæddu um.
Þetta fyrirbæri hefur verið kallað af-
drifaríkasta fjármálauppfinning frá til-
komu peningaseðilsins, en er þó til-
tölulega lítt kannað.
Hinn eftirlitslausi evrómarkaður þýddi
að þar áttu ekki við þær reglur, sem fjár-
málastofnanir þurfa allajafna að lúta,
meðal annars um eigið fé. Peningafyr-
irtæki gátu því farið út á ystu nöf og
lengra án eftirlits. „Það er ekki fyrr en á
fjörunni að sést hver var að synda alls-
ber,“ sagði fjárfestirinn Warren Buffet eitt
sinn. Og þá er of seint að bregðast við.
Ein af rökum Englandsbanka fyrir því
að vilja ekki regluverk fyrir þennan
markað eru að „það myndi þýða við-
urkenningu á ábyrgð“, eins og sagði í einu
minnisblaði bankans.
Þegar bandarískir bankar urðu at-
kvæðamiklir á þessum markaði á sjöunda
áratugnum vildu bandarísk stjórnvöld
reyna að koma á þá böndum, en fengu
enga aðstoð frá Bretum. „Mig gildir einu
þótt Citibank sé að reyna að komast und-
an bandarískum reglum í London,“ hefur
Shaxson eftir embættismanni Englands-
banka. „Ég hefði ekki sérstakan áhuga á
að vita það.“
Shaxson lýsir því hvernig aflandskerfi
breska fjármálaveldisins í kringum City í
London er í þremur lögum. Í innri lög-
unum tvö eru staðir í tengslum við bresku
krúnuna, Jersey, Guernsey og Mön,
tengdar lendur á borð við Cayman-eyjar
og bresku Jómfrúreyjarnar. Í ysta laginu
eru síðan skjól á borð við hong Kong, sem
lúta ekki beinni stjórn Breta, en hafa sterk
söguleg og viðvarandi tengsl við Bretland
og fjármálamiðstöðina í City í London.
Grípur fé eins og köngulóarvefur skordýr
Aflandsnetið gerir að verkum að breska
fjármálaveldið teygir sig um allan heim og
nær yfir öll tímabelti og nær því til fjár-
magnsflæðis í heiminum „líkt og
köngulóarvefur nær skordýrum á leið
hjá“, skrifar Shaxson: „Í öðru lagi gerir
þessi breski köngulóarvefur City kleift að
blanda sér í viðskipti, sem kynnu að vera
bönnuð á Bretlandi, að því gefnu að fjar-
lægðin sé nægileg til að fjármálamenn-
irnir í London geti með sennilegum hætti
neitað að hafa gert neitt rangt“.
Ermarsundseyjarnar eru í raun undir
stjórn Breta og njóta stuðnings þeirra, en
eru þó nógu sjálfstæðar til að Bretar geti
yppt öxlum og sagt að þeir geti ekkert
gert þegar önnur lönd kvarta undan mis-
notkun þessara skjóla.
En ógagnsæi ríkir ekki bara á stöðum á
borð við Cayman-eyjar. Aflandið er einn-
ig í Bandaríkjunum sjálfum.
Í Bandaríkjunum reyndu stjórnvöld að
koma í veg fyrir að hægt væri að koma
peningum út úr landi og þar með undan
skatti, en sú barátta gekk illa og rann að
lokum út í sandinn. Talið var að árið 2009
lægju bandarísk fyrirtæki með þúsund
milljarða dollarða í ósköttuðum hagnaði
utan landsteinanna.
Bandarískir fjármálamenn vildu ekki
sitja í spennitreyju laga og reglna á meðan
útlendir keppinautar mökuðu krókinn.
Þeir vildu líka geta tekið við peningum
hvaðanæva að og fengu reglum breytt
þannig að þeir gætu það án þess að þurfa
að gefa upp. Með þrýstingi komu þeir til
leiðar að Bandaríkin urðu upp úr 1980
urðu stærsta skattaskjól heims.
Frægt er þegar Barack Obama, Banda-
ríkjaforseti, gagnrýndi Ugland House á
Cayman-eyjum fyrir að hýsa yfir 12 þús-
und fyriræki. „Það er annað hvort stærsta
bygging eða mesta skattabrella á skrá,“
sagði Obama. Anthony Travers, yfirmað-
ur fjármálaeftirlits Cayman-eyja, svaraði
því til að Obama væri nær að beina at-
hyglinni að Delaware. „Skrifstofa ein við
1209 Orange-stræti í Wilmington hýsir
samanlagt 217.000 fyrirtæki,“ sagði hann.
Shaxson er þeirrar skoðunar að und-
anfarna áratugi hafi engin efnahagsleg
stórtíðindi átt sér stað, sem ekki tengdust
aflandskerfinu með einhverjum hætti.
Fátækt í Afríku verði ekki skilin án þess
að átta sig á þætti aflandskerfisins.
Eins og Shaxson orðar það þá gerði
kerfið tvennt í einu, það hjálpaði „glæpa-
samtökum að líkja eftir lögmætum fyr-
irtækjum og hvatti lögmæt fyrirtæki til
þess að hegða sér meira eins og glæpa-
samtök“.
Kenning Shaxsons er sú að aflandsfyr-
irkomulagið valdi ómetanlegu tjóni.
„Hver sem þú ert, hvar sem þú býrð, þá
hefur þetta áhrif á þig,“ skrifar hann.
„Aflandið er á næstu grösum. Það grefur
undan kjörnum stjórnvöldum, þynnir út
skattstofninn og spillir stjórnmálamönn-
unum. Það heldur uppi víðtæku glæpa-
hagkerfi og býr til nýja yfirstétt við-
skipta- og fjármálavalds, sem ekki þarf að
standa nein reikningsskil … Hinir fáu
munu þvo stígvél sín í kampavíni á með-
an við hin heyjum lífsbaráttuna við að-
stæður þar sem ójafnréttið eykst.“
Auður í
aflandsskjóli
Á fjársjóðaeyjum nútímans leita auðmenn og
fjölþjóðleg fyrirtæki skjóls fyrir skatti. Skuld-
irnar og tapið eru skráð í skattlandi, en gróðinn í
aflandi. Þetta fyrirkomulag er á kostnað allra
ríkja heims, jafnt þróunarlanda sem iðnríkja, en
það þrífst með velþóknun voldugustu ríkja heims
og á viðgang sinn ekki síst að þakka Englands-
banka.
Karl Blöndal kbl@mbl.is
Höfuðstöðvar Englandsbanka, breska seðlabankans, í London.
„Hversu mikið sem okkur kann að mislíka vafasamt fé getum við
ekki verið í alþjóðlegri bankastarfsemi og neitað að taka við pen-
ingum,“ segir í gömlu minnisblaði frá bankanum, sem hefur ávallt
viljað láta peningaskjól aflandsnetsins í friði.