Nýr Stormur - 01.10.1965, Page 11

FÖSTUDAGUR 1. október 1965
^SÍMMUR
n
ANTHONY EDEN
SEGIR FRÁ:
Sir Anthony Eden var um
langa hríS einn af glæsileg-
ustu og áhrifamestu stjórn
málamönnu Breta. Hann varð
ungur utanríkisráðerra þeirra
og gat sér strax góðan orð-
stý sem frjálslyndur og fram
sýnn stjórnmálamaöur. Á ár
unum fyrir heimsstyrjöldina
síðari var hann einn þeirra
fáu þingm. íhaldsflokksins
brezka, sem ásamt Winston
Churchill vöruðu við yfir-
gangi Hitlers og vildu stöðva
þennan ofbeldissegg í tæka
tíð.
Hann sagði af sér utan-
ríkisráðherraembættinu í mót
mælaskyni við undanlátssemi
og hlutleysisstefnu Breta við
ítölsku fasistana en var svo
kallaður til stjórnarstarfa, á-
samt Churchill, er heimsstyrj
öldin braust út. Hann var ut-
anríkisráðherra Breta í stríðs
stjórn Churchills, en lét af
því starfi er Verkamanna-
flokkurinn tók við stjórnar-
taumunum árið 1945.
Eden varð aftur utanríkis-
ráðherra er íhaldsmenn tóku
á ný við völdum í Bretlandi
árið 1950. Strax árið 1942
hafði Churchill tilkynnt kon-
yngi að Eden skyldi verða eft
irmaður sinn. Það kom því
engum á óvart, er Churchill
lét af embætti forsætisráð-
herra í hið síðara sinn, í apr
' íl 1955,a ð Anthony Eden, sem
Eden
nú hafði verið aðlaður og
nefndist Sir, varð eftirmaður
hans sem forsætisráðherra.
Sir Anthony Eden var síð-
an forsætisráðherra Breta til
ársins 1957. Stefna hans í
Suez deilunni hafði beðið af-
hroð og hann var sjálfur orð-
inn heilsulaus maður. Sir
Anthony „var., síðar. geröur að
lávarði í viðurkenningarskyni
fyrir störf sín í þágu ættlands
síns og nefnist nú Avon lá-
varður.
Hann ritaði endurminning
ar sínai í nokkurs konar út-
legð og hafa þær verið þýdd-
ar á fjölda tungumála og.
þykja hin merkilegustu heim-
ildarrit. Þær varpa ljósi á þá
heimsmynd, sem nú er að
skapast og gefa hugmynd um
hið erfiða starf stjórnmála-
manna sem tefla hina erfiðu
og margslungnu skák heims-
stjórnarmálanna.
Hvort Avon lávarður á eftir
að láta til sín taka í stjórn-
málum lands síns, er óvíst
mál, en hann á nú sæti í
brezku lávarðardeildinni og
á hann verður að sjálfsögðu
alltaf hlustað.
Hann er einn af glæsileg-
ustu og mikilhæfustu stjórn-
málamönnum Breta, sem um
þrjátíu ára skeið hafði mikil
áhrif á málefni þjóðar sinnar
og heimsmálin yfirleitt.
Eg hef lifað lífi mínu i styrj-
öldum, undirbúningi og eftirköst-
um styrjaldanna. Skoðanir mínar
á skipulagi mála eftir síðari stór-
styrjöldina var því mótuð af þess
ari reynzlu. Hið sama mátti einn
ig segja um flesta aðra, er að
þessum málum unnu eftir styrjöld
ina. Vonin var álíka heit og eftir
fyrra stríðið, en bjartsýnin minni.
Okkur var kunugt um hinn mikla
mátt þeirra.
Vorið 1945 var ég formaður í
San Fransisko-sendinefndinni sem
í voru m. a. Attlee, Halifax og
Salisbury. (Stofnun Sameinuðu
Þjóðanna).
Bandaríska sendinefndin undir
forsæti Edwards Stettiniusar vann
með okkur á fullkomlega hlutlaus
an hátt. Einnig forystumenn sam-
veldislandanna, svo sem Jan Smuts
og Mackenzie King. Þó fann ég
í þann mund er starfi okkar á
vettvangi Sameinuðu þjóðanna
lauk — en við Attlee urðum að
fara heim vegna brezku kosning-
anna — vaxandi ótta vegna tíðind
anna, sem bárust frá Evrópu um
ástandið þar. Á meðan á ráðstefn-
unni stóð höfðum við, forsætisráð
herrann (Churchill) og ég haft
skeytasamband vegna stefnu og
atferlis Rússa. Sögulega og land
fræðilega séð var næg ástæða til
að Rússar og við vaerum banda-
menn í stríði og friði.
Þrjár miklar styrjaldir höfðu
sannað þetta: Napoleonsstyrjaldim
ar, fyrri og síðari heimsstyrjöldin.
Eftir tvær hinar fyrrnefndu höfð
um við fjarlægst hvorir aðra svo
að stórskaði var fyrir löndin tvö.
í lok síðustu styrjaldar kom
þáverandi form. Rússnesku verka
lýðsfélaganna og síðar forseti Ráð
stjórnaríkjanna, hr. Svernik, í
heimsókn í utanríkisráðuneytið tii
mín og var gestur minn við hádeg
isverð.
Eg ræddi um þetta við hann
og hélt því fram að þetta þyrftum
við að forðast í framtíðinni. Hann
virtist vera mér sammála og var
það sennilega, en með vissum skil
yrðum. En hugmyndafræði og
Bevln
útþenzlustefna Sovétríkjanna kom
í veg fyrir þetta og einnig Banda
manna í ófriðnum var úr sögunni
jafnskjótt og friðurinn var í aug
sýn.
• Eitt málefni var okkur Þó sam-
eiginlegt: ákvörðunin um að gefa
Þýzkalandi aldrei aftur færi á
að rjúfa friðinn. Frakkland var í
rúst eftir hernámið og Ameríka
virtist hafa tilhneigingu til að
skipta sér ekki af málefnum Evr
ópu. Þetta sjónarmið, samstarf
Rússa og Breta, hefði því getað
orðið grundvöllur að byggja fram
tíðarskipulag Evrópu á.
En síðustu örvæntingarviðbrögð
Hitlers höfðu fært næstum gjör
eyðingu yfir Þýzkaland. Rúss-
land sá enga þörf á samvinnu við
vesturveldin og því síður að fórna
nokkru fyrir bandalag við þau,
en voru hins vegar til reiðu að
gera bandalög við ríki, sem fóru
að vilja þeirra í einu og öllu.
Úrslit styrjaldarinnar var í
augum kommúnista þáttur í út-
þenzlustefnu þeirra. Rússarnir við
urkenndu ekki neitt hlé á eftir
storminum og þeir voru rissir um
að Þeirra skoðun væri sú eina
rétta.
Þessi sjálfvirka og vélræna al
stað gerði bandamenn þeirra ó-
örugga og henni hafa þeir ekki
enn kunnað að mæta.
Hin kommúnistíska fullvissa,
um hrun hins borgaralega þjóð-
skipulags, snýzt aðeins um tíma og
tækifæri, sem þeir eru ávallt til
búnir til að notfæra sér. Löngu
fyrir Potsdamráðstefnuna sáust
merki um væntanlega erfiðleika.
Moskva sýndi augljósa andstöðu
gegn pólsku útlagastjórninni, en
beitti óspari umboðsstjórn sinni í
Póllandi til að gera stöðugt meiri
og meiri kröfur. Eg reyndi löngu
áður að ræða hið pólska vanda-
mál, meðan á stríðinu stóð og
bað utanríkisráðherra Bandarikj
Framhald í næsta blaði
GUNNAR HALL:
Þættir úr stjórnmátasögu
íslands eftir árið 1900
Hins vegar samÞykktu báðar
deildir Alþingis Þingsályktunar
tillögu til ríkisstjórnarinnar um
málið. Það kom í Ijós á Alþingi
í báðum deildum, að margir þing
manna, kusu heldur að fara aðra
leið, sumpart til þess að kom
ast hjá þingrofi og einnig til þess
ag leita samkomulags við stjóm
ina. Þess vegna var frumvarpinu
vísað frá með rökstuddri dagskrá
í efri deild og báðar deildir sam
þykktu svo í þess stað þingsálykt
unartillögu Þess efnis, að þingið
skoraði á stjórnina að koma sjálfa
fram með endurskoðunarfrumvarp
og voru í ályktunni um leið tek
in fram þau undirstöðuatriði, er
Alþingi áleit að mest riði á.
Benedikt Sveinsson.
Fæddist 20. janúar 1826 á Sand
felli í Öræfum. Jón Sigurðsson og
Benedikt voru góðir vinir og hélst
sú vinátta jafnan, enda fylgdust
, þeir oftast að málum á þingi, þótt
stundum bæri á milli í einstökum
. atriðum. Studdi hann Jón jafnan
drengilega og öfundarlaust.
í sjálfstæðisbaráttunni stóð Bene
dikt stöðugur til hinztu stundar
á þeim grundvelli sem hann og
Jón Sigurðsson, ásamt öðrum
beztu mönnum þjóðarinnar höfðu
lagt. Að Jóni Sigurðssyni lántum
varð Benedikt sjálfkjörinn arftaki
hans í sjálfstæðisbaráttu íslend
inga.
f fjárkláðamálinu lét Benedikt
jafnan mjög til sín taka.og stóð
þar jafnan fremstur í flokki, sem
framsögumaður þess máls og for
mælandi á þingi.
Lagaskóla og háskólamálið var
eitt þeirra stórmála, er Benedikt
hafði mikil afskipti af og lét sér
mjög annt um. Á fyrsta þingi sínu
1861, varð hann einn nefndar
manna í lagaskólamálinu og var
jafnan síðan hinn öflugasti for-
mælandi þess alla stund upp frá
því.
Benedikt beitti sér einnig fyrir
ýmsum öðrum þýðingarmiklum
málum og má þar nefna t. d. Bú
Benedikt Sveinsson
setu fastakaupmanna. Stofnun
læknaskóla í Reykjavík, auk þess
var hann fylgjandi því að reist
yrði veglegt steinhús í Reykja-
vík fyrir söfn landsins og hinar
æðri menntastofnanir.
Rit.gerðir Benedikts um stjórnar
skrármálið eru prentaðar í And-
vara 1885, 1888 og 1893. Ennfrem
ur er sérprentað eftir hann „At-
hugasemdir um sjálfstjórnarmál
vort“ árið 1897 og vorið 1899 sér-
stakur ritlingur ,Um Valtýzkuna*.
Þar kom hann síðast fram á ritvöll
inn í stjórnarbótamálinu, því hann
andaðist þá um sumarið hinn 2.
ágúst. Einnig má geta þess, að
Benedikt var einn af stofnendum
og meðútgefandum blaðsins ís-
lendings á árunum 1860—65.
Benedikt var kgk. þm. 1861
— 63. Þingmaður Árnesinga 1865
— 79. Annar þm. N. Mýl. 1881 —
85. Annar þm. Eyj. 1886 91. Þm.
N. Þing. 1893 — 99. Forseti sam
einaðs þings 1886 — 87 og 1893
— 94. Forseti Nd. 1889. 1893 og
1895.
„Valtýzkan."
Hinn 6. júlí 1897 bar þingmað
ur Vestmannaeyinga Valtýr Guð
mundsson í neðri deild Alþingis
frumvarp til breytingar á stjórn
arskránni, er síðan var kennt við
hann og kallað „Valtýzka".
Hinn 6. nóvember 1895 h%lt
Valtýr Guðmundsson fyrirlestur í
„Juridisk Samfund". sem hann
nefndi SLandsréttindi Islands og
stjórnarbaráttan" Erindið fékk
mjög góðar undirtektir á fund
inum og ákvað hann því, að bera
fram á Alþingi frumvarp það,
sem fyrr getur og farið var fram á
2 breytingar á stjórnarskránni.
Valtýr túlkaði stefnu sína á þann
hátt að hún fari aðeins fram á
að gera þær einar breytingar á
stjórnarskránni, er álíta má, að
mesta Þýðingu hafi fyrir þjóðlíf
j vort. Hann vill láta hina ytri um-
igjörð stjónarfyrirkomulagsins vera
í alla hina sömu og þá var. En
! hann vill gera stórvægilegar breyt
jingar á hinu innra eðli stjórnar
: fyrirkomulagsins og afstöðu stjórn
arinnar til Alþingis. Hann vill að
; skipaður sé fyrir ísland sérstak
i ur ráðgjafi, er ekki hafi öðrum
: ráðgjafastörfum að gegna og sé
; íslendingur eða að minnsta kosti
: skilji og tali íslenzka tungu. Epn-
' fremur að þessum ráðgjafa skuli
i heimilt að sitja á Alþingi og
! ef hann vill, hafa þar annan mann
I við hlið sér (t.d. Landshöfðingja).
j Loks á ráðgjafinn að bera ábyrgð
jfyrir Alþingi á öllum stjórnar-
i störfum sínum (en ekki eins og
jnú stjórnarskránni einni). Laun
ráðgjafans eiga eins og hingað
til að greiðast úr ríkissjóði og
laun þau til fulltrúa stjórnarinn
ar á Alþingi, sem nú eru greidd
úr landssjóði, að falla niður. Auk
þess er farið framá, að skjóta inn
í 61. gr. stjórnarskrárinnar ákvæði,
er fyrirgirði óÞörf aukaþing, þegar
fyrir fram er víst að enginn árang
ur getur af Þeim orðið.Annas ekki
Hálfum öðrum mánuði eftir að
Valtýr Guðmundsson hafði haldið
fyrirlestur sinn í „Juridisk Sam-
fund“ kom sama stefna fram í
bréfi landshöfðinga til stjórnar
innar dagsettu 20. desember 1895,
en um tillögur hans varð mönnum
þó ekki kunnugt fyrr en í þing
byrjun 1897.. Þó ber þess að geta,
að bæði tillögur landshöðingja og
þingmanns Vestmannaeyja fóru að
auki framá, að ráðgjafi íslands
skyldi ekki sitja í rikisráðinu. En
frá þessari kröfu hafði þingmað
urinn horfið, er málið kom til
kasta alþingis 1897, og munu á-
stæður hans fyrir því verða Ijós
ar af Því, sem hér fer á eftir. Á
síðasta Alþingi bar þingmaðurinn
breytingar sínar fram í frumvarps
formi og hafðj stjórnin gefið full
trúa sínum á þinginu umboð til
þess að lýsa því yfir að frum
varpið mundi ná staðfestingu kon
ungs, ef það yrði samþykkt ó-
breytt af þinginu. í fyrstu var
frumvarpinu tekið mjög óstinnt,
og þótti mönnum breytingamar
fáar, er menn báru Þær saman
við endurskoðunarfrumvarp Bene
dikts Sveinssonar. Þó var frum
varpið samþykkt fyrst í neðri
deild með töluverðum breyting-
um (og því af sumum kallað nýtt
frumvarp) og síðan í efri-deild, er
breytti því aftur í sama horf og
það hafði upprunalega verið í.
En þegar það kom til neðri deild
ar aftur var það fellt þar, þó
ein tvö atkvæði vantaði nú á,
að Það næði líka samþykki þeirr
ar deildar. En þó að málið fengi
þessi úrslit að lokum, má þó svo
að orði kveða, að allt þingið féll
ist á stefnuna sjálfa (ef til vill
að einum 4 mönnum undantekn
um). Aðeins vildu þeir, sem urðu
frumvarpinu að falli, halda fast
við hina upprunalegu mynd
stefnunnar, eins og hún kom
fram í hinni fyrrnefndu ræðu 6.
nóv. 1895 og tillögum landshöfð
inga 20. des. s. á. Þeir vildu sem
sé skjóta inn í frumvarpið því
ákvæði, að ráðgjafi íslands skyldi
ekki mega sitja í ríkisráðinu.
Þetta ákvæði hefur síðan verið
kallað „ríkisráðsfleygurinn“. Að
þessu vildu formælendur frum-
varpsins aftur ekki ganga, með
því það var á allra vitorði, að Það
hlyti að verða frumvarpinu að
falli hjá stjórninni, samkvæmt ó-
tvíræðum yfirlýsingum hennar í
bréfi til landshöfðingja 29. tnaí
1897, er vísað var til í boðskap
konungs til Alþingis. Þessi ágrein
ingur um „ríkisráðsfleyginn* varð
því einn málinu að fallL en um
Framhald á bls. 7