Ný saga - 01.01.1996, Page 6

En þegar
Werner Gerlach
tók við starfi
aðalræðismanns
vorið 1939, urðu
þeir óákveðnu
að gera upp hug
sinn gagnvart
Nasistaflokknum
Snorri G. Bergsson
Fangamir á Mön
—wr ð morgni 10. maí 1940 stigu breskir
#■+■1 hermenn á land í Reykjavík. Við her-
J-—nám Breta varð ísland að hernaðar-
mikilvægu svæði og lá því ljóst fyrir, að her-
námsliðið þyrfti að grípa til aðgerða gegn
Pjóðverjum, einkum nasistum, sem kynnu að
vera hér á landi. Leyniþjónusta breska flotans
taldi víst, að hér á landi væri starfrækt öflugt
njósnanet Pjóðverja undir stjórn Werners
Gerlachs ræðismanns. Humphrey Quill majór
fékk það hlutverk að „uppræta“ slíka starf-
semi og handtaka þýska ríkisborgara á ís-
landi. Pór Whitehead prófessor segir svo frá:
I flotaleyniþjónustunni hugsuðu menn sér
gott til glóðarinnar, þar sem hernema ætti
ísland. Loksins gætu þeir tekið ómakið af
íslendingum og tætt sundur njósna-, fjar-
skipta- og birgðanet Þjóðverja í landinu...
Verkefni hans [Quills] væri að handsama
Gerlach, starfslið hans og aðra Þjóðverja
búsetta á íslandi og „smala saman vara-
áhöfnum [þýskra] kafbáta“.'
Upplýsingar flotaleyniþjónustunnar um starf-
semi Þjóðverja á íslandi voru þó aðeins að
hluta til réttar. Vissulega stóð Werner
Gerlach að ólöglegum fjarskiptum með leyni-
legri sendistöð, en aðrar upplýsingar Breta
voru á litlum rökum reistar. Bretar ofmátu
því áhrif þýskra nasista og starfsemi „fimmtu
herdeildar“2 Þjóðverja á íslandi.
„Fimmta herdeildin“
í lok apríl 1940 tók útlendingaeftirlitið í
Reykjavík saman skrá um þýska þegna sem
búsettir voru á íslandi. Reyndust þeir vera
119 talsins auk 27 Gyðinga sem misst höfðu
þýskt ríkisfang sitt. Einnig voru undanskildir
skipbrotsmenn, sjúkir farmenn og nokkrir
aðrir Þjóðverjar sem dvöldust hér um stund-
arsakir. Samtals höfðu 213 Þjóðverjar og
þýskir Gyðingar skráða viðveru á íslandi, en
aðeins um 30 þeirra voru komnir hingað fyrir
1935.3
Meðal Þjóðverja á íslandi voru skiptar
skoðanir á nasistastjórn Adolfs Hitlers. Hinn
1. mars 1934, rúmu ári eftir valdatöku nasista
í Þýskalandi, var íslandsdeild Nasistaflokks-
ins (Ortsgruppe) stofnuð í Reykjavík, en fyrst
í stað voru flokksfélagar fáir og líkast til hafði
enginn þeirra tilheyrt flokknum fyrir 1933.
Næstu árin bættist nasistum smám saman
fylgi og nokkuð margir Þjóðverjar á íslandi
höfðu gengið í raðir Nasistaflokksins á vor-
dögum 1935. Gyðingar, pólitískir flóttamenn
frá Þýskalandi og nokkrir „germanskir“ Þjóð-
verjar létu sér þó fátt um nasista finnast, enda
var þáverandi aðalræðismaður Þýskalands,
dr. Gúnther Timmermann, mun áhugasamari
um fuglalíf Islands en nasíska áróðursstarf-
semi. Merkilegt er að frá vordögum 1935 og
til ársins 1939 voru nær einu nýliðar flokksins
úr hópi nýkominna Þjóðverja.
En þegar Werner Gerlach tók við starfi að-
alræðismanns vorið 1939, urðu þeir óákveðnu
að gera upp hug sinn gagnvart Nasistaflokkn-
um.4 Gerlach var enginn venjulegur stjórnar-
erindreki. Hann var foringi í SS-sveitum nas-
ista og vel kunnugur mörgum af leiðtogum
Þýskalands. Ræðismaðurinn skyldi reka
áróður nasista á íslandi, bæði meðal íslend-
inga og Þjóðverja, og verja Þriðja ríkið
óhróðri andstæðinga þess. Einnig var honum
gert að senda veðurskeyti og aðrar mikilvæg-
4