Jafnaðarmaðurinn - 01.03.1926, Blaðsíða 4

2
STJETTIR OG FLOKKAR.
Fyrir tiltölulega fáum áratugum
var ísland eingöngu bændaland.
Sjávarútgerðin var lítil og ljeleg,
iðnaður enginn nema á heimilum
bændanna og verslunin mestmegnis
í höndum erlendra manna, sel-
stöðukaupmannanna.
Þá voru aðeins til tvær þjóð-
fjelagsstjettir í landinu: bændur og
vinnufólk. Vinnufólkið gerði sjer
það ekki ijóst, að það væri sjer-
stök stjett, til þess bjó það of
dreift og vantaði þekkingu á bygg-
ingu þjóðfjelagsins, heldur fylgdi
það bændum að málum. Bænd-
urnir, ásamt embættismönnum
þjóðarinnar, sem þá voru mest-
megnis bændur líka, rjeðu því sem
ráðið varð af landsmanna hálfu
um öll þjóðmál. En bændurnir
komust brátt að því, að þó þeir
vildu stjórna þjóðmálunum vel og
viturlega, og vinna að endurreisn
lands og lýðs, fengu þeir sáralitlu
um þokað. Erlent vald — danskt
íhald — stóð í vegi fyrir flestum
framförum og nauðsynlegustu breyt-
ingum. Það hlaut því að verða
fyrsta sporið í endurreisnar- og
framfara-áttina, að sigra þetta er-
lenda vald. þeir sem mest og best
studdu það hjer á landi voru auð-
vitað erlendu kaupmennirnir og
nokkrir „konung-hollir“ embættis-
menn. En bændurnir — þessi eina
ráðandi stjett landsins — báru ekki
gæfu til að standa þar sameinaðir.
Allir vildu að vísu breytingar frá
því sem var; sumir vildu að vísu
tafarlausar og gagngerðar breyting-
ar, en aðrir vildu „laga sig eftir
kringumstæðunum“, fá breyting-
arnar smátt og smátt og reynaað
gera sjer sem mest úr hverri þeirri
breytingu er fengist. þessi tvískift-
ing tafði fyrir lausn málsins. En
samhuga vann bændastjettin að
lausn ýmsra annara mála og varð
þar mikið ágegnt, eftir því, sem
um var að gera.
JAFNAÐARMAÐURINN
Selstöðukaupmönnunum fækkaði
óðum og í stað þeirra komu inn-
lendir kaupmenn. En þeim nægði
ekki verzlunin ein. Þeir urðu for-
göngumenn nýs, arðvænlegs at-
vinnuvegar, — útgerðarinnar. —
Útgerðin varð með hverju árinu
stærri og yfirgripsmeiri, krafðist
meira og meira vinnuafls og það
hlaut að koma úr sveitunum. Inn-
lendir menn, er græðst hafði fje,
erlendir auðmenn og „speku!antar“
lögðu fje sitt í hinn nýja, arðvæn-
lega atvinnuveg, — útgerðina, —
og á meðan bændurnir háðu bar-
áttuna við erlenda valdið óx upp
í landinu ný, en tiltölulega fámenn
stjett, — borgarastjettin. — Sú
stjett hafði í höndum sínum nálega
alla verslun landsins, rjeði yfir
stærstu atvinnufyrirtækjunum, —
rjeði yfir megninu af hinu innlenda
fjármagni og hafði allmikið láns-
traust erlendis. Með þessari að-
stöðu sinni og tilstyrks auðmagns
síns gat þessi stjett, þó fámenn
væri, ráðið allmiklu á sviði þjóð-
málanna, ef hún vildi.
Þegar deilunni um etlendu yfir-
ráðin var lokið, og bændurnir
fengu tóm til þess að snúa sjer
að innanlandsméðunum, ráku
þeir sig á þann rannveruleika, að
þeir voru ekki lengur eina ráðandi
stjettin í þjóðfjelaginu. Stiettirnar,
sem deildu um völdin, voru orðn
ar tvær: bændur og borgarar.
Merkjalínurnar milli þessara tveggja
stjetta voru í fyrstu mjög óglögg-
ar, og þær gátu samið með sjer
um ýms mikilsverð málefni. En
um eitt keptu þær hvor við aðra.
Það var verkafólkið, — þriðju stjett-
ina, sem enn var ekki vöknuð til
stjettarmeðvitundar.
Hvort sem gömlu bændastjett-
inni eða ungu borgarastjettinni hef-
ir verið eða er það enn ljóst, að
vinnan er móðir alls verðmætis,
þá varð það vinnufólkið, sem varð
þeim hættulegasta þrætueplið. Án
vinnufólks stóðu bændurnir uppi
með jarðir sínar og bú arðlaus
og undir eyðileggingu, og án
vinnufólks gátu „borgararnir“ ekki
„framleitt“ verðmæti sín úr skauti
Ægis. Verkalýðurinn varð því enn,
eins og áður, að framleiða verð-
mæti þjóðarbúsins og sætta sig
við lítinn hluta þess verðgildis,
sem fyrir þau fékst, en hinn hlut-
inn gekk til eigenda jarðanna eða
framleiðslutækjanna, sem, ásamt
vinnulýðnum, voru notuð við fram-
Ieiðslu verðmætanna. Og vinnan,
hið eina, sem fátækasti hluti þjóð-
arinnar gat selt sjer til lífsviður-
væris, varð nú fyrst fyrir alvöru
verslunarvara, sem gekk kaupum
og sölum milli bænda og „borg-
ara“.
Heimsstyrjöldin skall á. Hún
ruglaði hinu „gamla og góða“
verðmæti á öllum hlutum, jafnt
virinu sem öðru. Peningastraum-
urinn til landsins óx og verka-
launin hækkuðu, þó aldrei hlut-
fallslega við nauðsynjar almenn-
ings. „Borgararnir" stóðu betur að
vígi en bændurnir, því sjávaraf-
urðir hækkuðu meira en landaf-
urðir og auk þess jókst framleiðsla
þeirra. þeir gátu því boðið fólkinu
betra „kaup“ en bændurnir. Gömlu
„hjúin“, „húsmennirnir" og efna-
minstu bændurnir íluttu með
skyldulið sitt til kaupstaða og kaup-
túna og gerðust verkalýður við
atvinnufyrirtæki „borgaranna“.
Þriðju stjettinni — verkalýðnum
— sem ekkert átti annað en vinnu
sína, og seldi hana þeim, er best
bauð í hvert skifti, fjölgaði stór-
um. Og við það, að safnast sam-
an á tiltölulega fáa bletti — í bæ-
ina og þorpin — í stað þess, að
vera, eins og áður, dreifð út um
alt land og ná sjaldan eða aldrei
saman, hlaut hún að vakna til
stjettarmeðvitundar fyr eða síðar.
II.
þetta er í fáum og stórum drátt-
um þróunarsaga hins íslenska
þjóðfjelags síðustu áratugina. Æski-