Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1951, Blaðsíða 3

Tím. V.F.Í. 1951
3. og 4. hefti
Skýrsla um rannsóknir á jarðhita í Hengli,
Hveragerði og nágrenni, árin 1947—1949.
SÍÐARI HLUTI
cftir Trausta Einarsson, Þorbjörn Sigurgeirsson, Tómas Tryggvason,
Sigurjón Rist, Baldur Líndal og Helmuth Schwabe.
Yfirlit yfir jarðfrœði Hengilsvœðisins.
Eftir Trausta Einarsson.
I.
ALiMENNT YFIRLIT.
Hengilsvæðið er eðlilegt að líta á sem hluta af stærri
jarðfræðilegri heild, sem sé Reykjanesskaganum í víð-
ari merkingu, milli Kollafjarðar og Ölfuss, ásamt ræm-
unni í framhaldi af honum til N.A., allt norður til Lang-
jökuls. Sögu einstakra hluta þessa svæðis verður auð-
veldast að rekja með hliðsjón af höfuðdráttum í sögu
heildarsvæðisins, og verður því fyrst nokkur grein
gerð fyrir þeim. Byggi ég þar á ýtarlegum eigin at-
hugunum, sem ekki eru tök á að gera neina fullnaðar-
grein fyrir hér. Læt ég nægja að geta þess, að þess-
ar athuganir ná yfir um 15 ára tímabil, en voru þó
mest gerðar á síðustu 5 árum. Hef ég víða þaulskoð-
að svæðið þannig, að leitaðar voru uppi flestir þeir
staðir, gil og skorningar, sem virtust geta gefið fróðlega
þverskurði af jarðlögunum, og sumir þeir staðir marg-
skoðaðir, er virtust í fyrstu leiða til vafasamrar túlk-
unar. Vænti ég þvi, að ekki hafi farið fram hjá mér
mörg tækifæri til að komast að réttri niðurstöðu um
megindrættina í sögu svæðisins, enda þótt segja megi,
að seint sé fullkannað. Ferðir síðustu ára voru mest
farnar á vegum Jarðborana ríkisins og Sogsvirkjunar-
innar, og hef ég skilað skýrslum til þessara stofnana,
til hinnar fyrri í júní 1947, um svæðið kringum Hvera-
gerði, en um nágrenni Sogsins í víðari merkingu til
hinnar siðarnefndu í maí 1948. 1 Náttúrufræðingnum
1948 hef ég getið um nýtt lag með fornskeljum utar-
lega á Seltjamarnesi og mikilvægt mólag undir Reykja-
víkurgrágrýti við Elliðaárvog, er ég fann við þessar at-
huganir. En að öðru leyti hefi ég ekki gert grein fyrir
þessum athugunum mínum áður.
Jarðlög heildarsvæðisins eru bæði frá tertíerum og
kvarterum tíma. Kvarterið er tíminn frá upphafi ísaldar
til nútímans, og nær yfir nokkur ísaldaskeið, sem að-
greind voru af löngum íslausum hléum, þegar hiti var
svipaður því sem nú er, eins og almennt er talið.
Tertieru myndanimar, basalt og þykk móbergslög, eru
grundvöllurinn og koma einkum í ljós við jaðra svæðis-
ins beggja megin fjallgarðsins. Þær eru þó einnig í
fjallgarðinum og hafa sumstaðar náð þar talsverðri
hæð við lyftingar á kvartertímanum. Kvarteru lögin
eru ýmist þykk móbergslög eða víðáttumikil grágrýtis-
hraun, og eru hin síðari með vissu runnin á íslausum
tíma milli ísaskeiða. Að langmestu leyti eru kvarteru
lögin mynduð við eldgos snemma á kvartertímanum.
Loks hafa hraun flætt yfir mikinn hluta svæðisins eftir
ísöld, en á þau ber þó að líta sem tiltölulega þunnt skæni.
Varla þarf annað en að líta á landabréf, til að sann-
færast um, að landslag á Reykjanesfjallgarðinum sé
mjög ungt, jarðfræðilega séð. Fjöllin eru mörkuð af
skörpum og oft þráðbeinum línum, og auðvelt er að
koma auga á skýra og reglulega stalla í landslaginu,
sem augljóslega stafa af misgengi en ekki mótun vatns
eða veðrunar né heldur beinni upphleðslu gosefna. Segja
má, að landslagið sé mjög lítið máð siðan það mótað-
ist af umturnun. Þessi umturnun hefur þó ekki orðið
eftir ísöld, en hún varð seint á kvartera tímanum, og
þó stafa vissir minni hlutar fjallgarðsins frá nokkru
eldra kvarteru umróti.
Um tertíeru lögin er það að segja, að ekki er að svo
komnu hægt að tiltaka hvenær á tertíera tímanum þau
urðu til, þau eru raunar mjög misgömul. Síðari hluti
plíosens einkennist af langri kyrrstöðu, bæði að því
er snertir jarðelda og umrót, þ. e. mishækkana land-
svæðisins, sem hér um ræðir. Landið eyddist af völdum
niðurrifsaflanna og varð að láglendri flatneskju. En
undir lok plíosens breiðist þunn þekja af gráu basalti
eða grágrýti yfir þennan flöt. Smávegis misgengi urðu
eftir þetta, en þau jöfnuðust einnig út, og það er yfir
þessa láglendu flatneskju, þennan rofflöt, sem fyrsti ís-
aldarjökullinn breiðist.
Hæð landsins yfir sjávarmáli mun hafa verið mjög
lítil við upphaf ísaldar. Þar sem landið er nú minnst
raskað, liggur þessi forni rofflötur minna en 100 m yfir
sjávarmáli og mun það láta nærri að gefa til kynna
afstöðu hans til sjávar í lok tertíera tímans.
Hve löngu niðurrifstímabili rofflöturinn tilsvarar, verð-
ur ekki svarað nákvæmlega, en ein milljón ára ætla
ég að sé lágmarkstími, og mundi fremur hallast að
4—5 milljón árum. Verður það bæði ráðið af því hve
útjöfnun landsins, sem áður hafði verið nokkuð um-
turnað, var langt komin, svo og af því að tertíera gos-
móbergið er jafnan mikið ummyndað, en kvartera mó-
bergið er ferskt og litt eða ekki umbreytt hið innra,
en kvarteri tíminn er þó talinn allt að 1 milljón ára.
langur, og ferska móbergið er myndað snemma á honum.
Saga kvartersins er í aðaldráttum sem hér segir: