Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1951, Síða 8

54
TlMARIT V.F.I. 1951
greinilegri þverskurð af miðparti fjallsins, en 6. mynd
sýnir enn skýrar þann stað (í ramma á 5. mynd) þar
sem lögin leggjast út yfir grágrýtið. 7. mynd sýnir hin
bröttu lög neðan til og hvernig þau sveigja yfir í lárétta
legu á hákúfnum.
V i /i /s/e// f/o otss/r/
Mynd 5.
Mynd 7. Lagskipting móbergsins í Vítilstelli. Lárótta strikalínan
gefur til kynna hæð fjallsaxlanna.
Efnið í þessum gígtappa og kúf er sérkennilegt og
óvenjulegt móberg. Það er allt fín-lagskift og straum-
lögótt eins og áður segir, það er að mestu leyti fremur
fíngert, inniheldur talsvert af leir, en er auk þess gert úr
vikri og ösku og steinvölum á stærð við sveskjur. Aðeins
efri lögin innihalda stærri hnullunga, allt að mannshöfuðs
stóra.
Mér virðist lítill vafi geta leikið á um uppruna þessa
móbergs. Áður en Vífilsfell lyftist sem heild, varð þess-
háttar gos, að þykkfljótandi grautur, mest úr fínmuldu
basaltgleri, en einnig úr kvörnuðu þéttu basalti, hefur
mjakast upp um gigkverk, myndað (um 100 m háan)
kúf yfir opinu og lítið eitt hnigið út til hliðanna.
Nánar er uppruni þessarar sérkennilegu myndunar
skiljanlegur þegar athugaðir eru eiginleikar mjög þykk-
fljótandi þ. e. tiltölulega kaldrar hraunleðju. Hún getur
runnið við vægan og langvarandi þrýsting, en springur
og kvarnast við meira átak. Krystöllun er og ákaflega
treg og að mestu verður því leðjan að fínmuldu gleri,
þegar henni er þrýst til yfirborðs. Eins og ég hefi leitt
rök að í sambandi við Hekluhraun er innri hræring í
leðjunni mikilvægt skilyrði fyrir þvi að krystöllum geti
orðið, en sé kristöllun þannig komið af stað gerist hún
snögglega, að vissu marki, eins og yfirleitt á sér stað
um undirkælda vökva. Það má því búast við, að í hinni
þykku hraunleðju, sem hér er um að ræða verði sum-
staðar nokkur krystöllun, og þar með myndun á (vænt-
anlega mjög fínkornóttu) basalti. Þetta berst svo með
straumnum og kvarnast niður. Ég tel þannig, að mó-
bergsgos eins og að ofan er rætt um, séu í fyrsta lagi
ótvírætt raunverulegt fyrirbrigði, og í öðru lagi sé hægt
að skýra þau þannig, að þau eigi uppruna sinn i til-
tölulega kaldri hraunleðju.
Ég gæti tilfært fjölmörg dæmi um móbergsmyndanir,
sem orðnar eru til á sama hátt og kúfurinn á Vífilsfelli.
Hér skal aðeins bent á að mér virðist að slíkra myndana
muni nokkuð gæta í Dyrafjallaklasanum. Þessi fjalla-
klasi er mjög torrakið og ruglingslegt samansafn af
misgengnum hryggjum, aðallega úr móbergi, en grá-
grýtishetta er á sumum þeirra. Við fyrstu skoðun virtist
mér margt af þessum hryggjum vera móbergskúfar er
hefði verið þrýst upp í seigfljótandi ástandi. Við síðari
skoðanir sýndist mér þó einfalt misgengi ráða meiru
um, en sannleikurinn er að byggingin er flókin og tor-
rakin m. a. vegna þess að erfitt er að fá skýra þver-
skurði, og þarf rækilega sérrannsókn, ef vel á að vera.
Mynd 8 sýnir þverskurð af einum aðalhryggnum, Há-
hrygg, að austanverðu. Grágrýtisspildur eins og þessi
/■fó/ts't/cp q u r
Mynd 8. Háhryggur frá austri. G merkir grágrýti, M móberg.
virðast vera lyftur hluti af hinni almennu grágrýtishellu,
sem þekur Mosfellsheiðina. Á hinn bóginn kemur í ljós,
að Jórutindur er 100 m hár móbergshraukur ofan á þess-
ari grágrýtishellu, og þar er ekki um neitt misgengi
að ræða. Þannig mun þetta skiftast á í Dyrafjöllum,
að hryggirnir eru ýmist lyftar spildur eða móbergs-
hraukar myndaðir við gos á staðnum, en ekki auðgert
að gera þar upp á milli í einstökum tilfellum.
Nú skal vikið að myndun Stóra-Reykjafells (við Kol-
viðarhól). Þetta fell er byggt upp að mestu úr láréttum
móbergslögum og er sýnilega lyft spilda. En við mis-
gengisflötinn vestan við fjallið hefur móbergið beygst
og bögglast á athyglisverðan hátt. Norðan frá séð líta
lögin út eins og sýnt er á mynd 9. Hlutinn A er megin-
Mynd 9. Móbergslög í Stóra-Reykjafelli.
kjarni fjallsins, með láréttum lögum. Við B er bergið
sundurkubbað af sprungum, en utan við þetta brotbelti
eru lögin sveigð yfir brún fjallsins uns þau stinga sér
lóðrétt niður eftir vesturveggnum.