Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1951, Side 9

TlMARIT V.F.I. 1951
55
Séð að suðvestan líta þessi snöruðu lög út, eins og 10.
mynd sýnir, en 11. mynd er sérmynd af miðparti þeirrar
myndar og horft til N.A. Sum þeirra laga, sem sýnd eru
á myndinni hafa beygst um allt að 180° án þess að
brotna, í öðrum er skarpasta beygjan talsvert kubbuð.
Myndirnar sýna, svo að ekki verður um villst, að túff-
lögin voru í plastísku ástandi þegar fellið lyftist og lögin
svignuðu í vesturveggnum. Með þessu er ekki sagt, að
Reykjafellið sé gosgúll, enda virðist mér það ekki þannig
til orðið í heild. En þetta dæmi er engu að síður lær-
dómsríkt, þar eð það sýnir, að óharðnað móbergið getur
hagað sér eins og plastískur leir.
Milli Ástaðafjalls og Hverahliðar liggur Hellisheiðin,
alþakin ungum hraunum og sést þar hvergi á eldri
undirgrunn. En við Hverahlíð verður misgengi og tekur
þar við fyrir sunnan hærri spilda, þakin grágrýti, og
verður að telja þessa spildu framhald Ástaðaf jalls. Skála-
fell er minni nabbi, sem lyfzt hefur upp úr þessari spildu,
það er algerlega úr móbergi og grágrýtið horfið ofan af
því, enda er hér aðeins um egg-mjóan hrygg að ræða.
Stóra-Sandfell er einnig móbergsfell, en hvort það er
lýftur partur eða sjálfstæður móbergskúfur sem brot-
ist hefur upp í gegnum grágrýtið er óvíst.
Frá Lákakrók til Lákahnúka heldur spildan áfram,
en mjög söxuð í missignar spildur.
Vestur frá Skálafelli er djúpur ketill með bröttum
Ve&gjum, sem fljótt á litið gæti virzt vera gigur, er
grágrýtið hefði runnið frá. En svo mun þó ekki vera
heldur tel ég þetta vera miklu yngri sigketil.
Sunnan Skálafells og Sandfells fer grágrýtið að falla í
mörgum brotstöllum, og ofan við Efrafjall í ölfusi kemur
það fram í brún 180 m yfir sjó. Efrafjall er enn lægri
hrotspilda með um 80 m hæð. Sú spilda takmarkast
loks af brotstalli milli Hjalla og Þóroddsstaða, en framan
við stallinn er grágrýtið og allt fast berg sokkið undir
yfirborð og jafnframt undir sjávarmál. Hér er komið í
sigspilduna, Foraspilduna, sem áður var um rætt.
Eldsumbrot eftir ísöld.
Tjarnahnúkur við Hrómundartind er eldgígur, sem
hraun hafa runnið frá ofan í Þverárdal. En annars hafa
hvergi orðið eldgos eftir ísöld á Hengilsvæðinu, nema
á mjórri beinni ræmu sem liggur beint frá Lákahnúkum
við Hveradali yfir Skarðsmýrarfjall og Innstadal og allt
til Þingvallavatns. Þessi eldgosalína er skarpt mörkuð
af beinum röðum lítilla eldgíga eða eldvarpa. Mikil hraun
hafa ollið upp á þessari línu, þakið alla Hellisheiði,
runnið austur af henni niður að Hveragerði beggja meg-
inn Hamarsins, svo og niður að Þurá, og vestur af heið-
inni við Hveradali. Þá hafa runnið hraun utan í og ofan
á Skarðsmýrarfjalli, hraun þekja botn Innstadals og
loks hafa þau flóð yfir allt láglendi við Nesjavelli, allt
út til Þingvallavatns.
Gegnum Lákahnúka er eldvarpalínan einföld, en norð-
an Hellisheiðarvegar eru línurnar tvær. Báðar ganga
línurnar upp í Skarðsmýrarfjallog önnur, með litlu hliðar-
skoti, þvert yfir Skarðsmýrarfjall, þá yfir Innstadal, en
stanzar við Hengil. Innst í Miðdal er sjálfstæður gíga-
klasi þar sem mjög lítið hraunmagn hefur komið upp.
Norðan Hengils kemur línan fram aftur, einföld.
Gengur hún eftir brún á móbergsás, með smá hliðar-
færslum, allt norður fyrir Nesjavelli, og hefur hraun
allstaðar ollið upp um sprunguna.
Aðgreina má 4 hraunflóð á Hellisheiði og á láglend-
inu austan hennar, og verða þau hér táknuð með A,
B, C, D. Elzta hraunið, A, er dílahraun, en dreifi-
kornum (dílum) fækkar og þeir minnka greinilega í B
og C og í yngsta hrauninu, D, má telja þá horfna. A
myndar há-heiðina og liggur akbrautin að mestu á því.
Það sést í suðurhluta Kamba og hefur breiðst út að
Varmá milli Vorsabæjar og Þúfu. Einnig hefur það runn-
ið fram af brún hjá Þurá og myndar lítinn hraunfoss
ofan við Núpabæinn.
B hefur runnið niður Kamba, nær skammt suður fyr-
ir Suðurlandsbraut, en allt austur að Vorsabæ. Á þessu
hrauni stendur Hveragerði. C hefur runnið niður Kamba,
en stanzað við brekkufótinn.
D er mjór straumur frá gígunum við Stóra-Reykjafell.
Hann fer suður yfir akveginn á miðri Hellisheiði, en
síðan meðfram Skálafelli út að Þurá. Þar fellur hann
niður gil og breiðist allverulega út yfir undirlendið, eins
og sjá má á almennu lcorti.
Af jarðvegsathugunum má ráða aldur þessara hrauna.
A er mjög gamalt, rennur fljótlega eftir lok ísaldar.
D er sennilega frá árinu 1000 e. Kr., en B og C dreif-
ast nokkurnveginn jafnt á tímabilið milli A og D. Gosin
hafa þannig verið mjög strjál, 1—2 þús. ár liðið á milli
hverra tveggja. Viðvíkjandi aldri Þurárhrauns má geta
þess, að Eldborgarhraun sunnan við Hjalla, sem er mjög
gamalt, hefur verið þakið þykkum jarðvegi, er síðar fauk
nær algerlega af því. Þurárhraun er hins vegar mjög
unglegt og yngst Hellisheiðarhraunanna, og er eina
hraunið, sem komið getur heim við frásögu Kristni-
sögu um eldgos árið 1000.
Ástæða er til að leggja áherzlu á þá staðreynd, að
hvergi er vottur jarðhita á sjálfum gossprungunum,
svo mér sé kunnugt um.