Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1951, Qupperneq 33

TlMARIT V.F.l. 1951
79
Frá inntaksþrónni skyldu liggja aðrennslisæðar að stöðv-
arhúsinu, en frá því frárennslisskurður út í farveginn
nokkurn spöl neðan við Kistufoss.
Þessar áætlanir voru tilbúnar á sumrinu 1945 og þá
bornar undir sænska sérfræðinga, verkfræðingafélagið
Vattenbyggnadsbyrán í Stokkhólmi. Kom fram frá firm-
inu ágæt umsögn um áætlanirnar, það sem þær næðu,
en talið að ef þetta væri í Svíþjóð, myndi ekki verða
leyft að ráðast í þessa virkjun, nema áður hefði verið
athugaður möguleikinn á að koma þarna fyrir neðan-
jarðarstöð. Þar í landi eru ákvæði um það, og munu
svipuð ákvæði vera í Noregi einnig, að þótt neðan-
jarðarstöð kosti allt að 5% meira en önnur tilhögun,
skuli eigandi virkja með þeim hætti. Ef verðmunurinn
verði hinsvegar meiri, getur ríkisstjórnin ákveðið, hvort
heldur skuli gera og greiðir þá jafnframt umframkostn-
aðinn eða greiðir fyrir framkvæmdum á annan hátt.
Mun þetta m. a. vera gert af hernaðarlegum ástæðum.
En eigi er það ávallt, að neðanjarðarstöð reynist
dýrari, og við Neðri Sogsfossana hagar svo til, að eigi
væri líklegt að um verulegan mun gæti verið að ræða.
Stíflan yrði mjög svipuð. Stöðvarhúsið yrði neðanjarðar
skammt frá stíflunni, en frá stöðvarhúsinu myndu liggja
frárennslisgöng undir Sogið niður að sama stað í far-
veginum neðan við Kistufoss, þar sem áður var ætlað að
frárennslisskurðurinn kæmi út í farveginn. Undirgöng-
in eru álíka löng og opni aðrennslisskurðurinn í fyrri
áætlununum, en inntaksþróin sparast, þrýstivatnsæðarn-
ar yrðu mun styttri, svo og þótt reiknað væri með
fóðrun á göngunum, verður heildarkostnaður ekki
hærri. Neðanjarðarstöðin er af ýmsum ástæðum betri.
I kuldum er vatnskælingin mun minni og gangstilling
vatnsaflsvélanna öruggari.
Var því tekið til við að athuga möguleikana á neðan-
jarðarstöð. Jarðfræðilegar athuganir íslenzkra jarðfræð-
inga og jarðboranir á vegum raforkumálastjórnar ríkis-
ins fóru fram á árinu 1946, og árangur þeirra var síðan
borinn undir A. B. Berdal, verkfræðing i Osló, er verið
hafði ráðunautur við Ljósafossvirkjunina. Virtust rann-
sóknirnar lofa góðu, en Berdal verkfræðingur taldi nauð-
synlegt, að gerðar yrðu prófsprengingar fyrir væntan-
legum jarðgöngum, áður en ákveðið yrði um, hvort
ráðizt skyldi í neðanjarðarvirkjun. Voru prófsprenging-
arnar framkvæmdar síðari hluta árs 1947 og jafnframt
var samið við Berdal verkfræðing, að hann gerðist ráðu-
nautur Sogsvirkjunarinnar við hinar fyrirhuguðu fram-
kvæmdir, á sama hátt og hann hafði verið við virkj-
un Ljósafoss.
Árangur prófsprenginganna haustið 1947 varð góður.
Tókst fljótlega að komast inn undir hraunlag, sem varð
ágætis þak í prófgöngunum og lítið eitt hærra en vera
þyrfti við fvrrihuguð frárennslisgöng, en þakið virtist
halla inn eftir, svo líklegt var að komið yrði í rétta
þakhæð, er innar kæmi. Undir hrauninu var jökulruðn-
ingur og móberg, en nokkru neðar annað hraunlag. Voru
prófgöngin sprengd á ská inn og niður þannig að þau
gætu náð réttri miðlinu frárennslisganganna, þegar á-
fram yrði haldið, svo að nota mætti þau við fullnaðar-
framkvæmd virkjunarinnar. Voru prófgöngin sprengd um
30 m inn undir hraunlagið. Þá þótti óþarfi að halda
þeim áfram að svo stöddu, en hinsvegar væri æskilegt
að lata gera framhaldsboranir, til nánari rannsókna á
jarðgangslínunni, svo og til athugunar á því, hvort til
mála kæmi að halda göngunum áfram upp undir Ljósa-
foss og hafa neðanjarðarstöðina þar við stiflu þá, er
fyrir var. Framhaldsboranir fóru fram á árinu 1948, og
var jafnframt unnið c,ð fullnaðaráætlunum virkjunar-
innar með kostnaðaráætlunum og síðar útboðslýsing-
um. Berdal verkfræðingur hafði byggingarhlutann með
höndum, en Sogsvirkjunin sjálf vélar og rafbúnað með
aðstoð verkfræðinganna Jakobs Guðjohnsen og Eiríks
Briem.
Var nú gert ráð fyrir að hafa stöðina neðanjarðar.
Stífla skyldi Sogið ofan við Irafoss á svipaðan hátt
og áður hafði verið ráðgert. En vatnsinntak skyldi setja
við stífluna á austurbakka Sogsins og þaðan sprengja
þrýstivatnsgöng niður til aflstöðvarinnar. Aflstöðin er
austan við stífluinntakið, skammt frá því neðanjarðar,
og eru um 18 metrar frá yfirborðinu niður á þakhvelf-
ingu hennar, en frá yfirborði niður á miðflöt vatns-
vélanna eru 36 m. Frá aflstöðinni liggja sográsir í
botni frá vatnsaflsvélunum út í frárennslisþró, er hefur
frítt vatnsyfirborð og loftrás upp til jarðaryfirborðs,
þegar stöðin verður starfrækt, en fá þrónni liggja frá-
rennslisgöngin undir farveg Sogsins niður fyrir Kistu-
foss um 650 m vegarlengd og 50 ferm. að flatarmáli,
fóðruð steinsteypu. Koma þau út við farveginn spöl-
korn fyrir neðan Kistufoss, á svipuðum stað og ætlað
var í fyrri áætlunum. Vatnið kemur til að renna í göng-
unum með frjálsu yfirborði.
Athugun á því, hvort ódýrara yrði að fara með
frárennslisgöngin alla leið upp undir Ljósafoss, varð
neikvæð. Reyndist það bæði dýrara í stofnkostnaði og
síðar í rekstri.
2. TJtboð og fjáröflun.
Sumarið 1949 voru útboðslýsingarnar tilbúnar og á-
kveðið að láta fara fram almennt útboð á vélum og
rafbúnaði, en takmarkað útboð á framkvæmd bygg-
inga. Var það útboð þó auglýst almennt innanlands, en
auk þess leitað til 3 firma í hverju hinna þriggja Norð-
urlandanna, Danmerkur, Noregs og Svíþjóðar. Þessi firmu
höfðu áður verið í sambandi við Sogsvirkjunina og höfðu
talið sig fús til að koma fram með tilboð.
Árangur útboðsins varð sá, að sænsk-dönsk félags-
samsteypa verksala, er síðar tók upp nafnið Fosskraft
hér á landi, varð lægstbjóðandi um byggingarvinnuna,
en 3 önnur tilboð, er borizt höfðu, voru ýmist mun
hærri eða höfðu ekki fast ákvæðisverð.
Mörg tilboð komu í rafala og rafbúnað, bæði frá
Norðurálfu og Ameríku. Reyndust amerisku tilboðin
hagfelldust, þar sem afhendingartími Norðurálfutilboð-
anna var of langur til þess að þau gætu komið til
greina við fyrirhugaða virkjun, og auk þess höfðu
amerisku tilboðin fast verð á öllum aðalhlutum, en hin
ekki.
Sænskt tilboð reyndist hagfelldast í vatnshverfla, að
því er verðið snerti, og þar sem afhendingartíminn gat
samrýmst byggingarvinnutilboðinu, var því tekið.
Ofannefnd tilboð komu í nóvemberlok 1949, og var
unnið að samanburði þeirra í des. og janúar 1950.
Jafnframt þessu var unnið að fjáröflun, og í þvi efni
leitað til ríkisstjórnarinnar um aðstoð. Sökum þess að
gengisbreyting isl. krónunnar var nýafstaðin, voru kostn-
aðaráætlanir þær, sem gerðar höfðu verið fyrir útboð-
ið, endurskoðaðar og í því efni notuð hin nýju tilboðs-
verð. Þetta verk vannst allseint og brátt kom í ljós, að
ný gengisbreyting var í vændum, sem auðséð var að
myndi tefja fjáröflun og væntanlega undirskrift samn-
inga. Það tókst þó að koma saman kostnaðaráætlun-