Freyr - 01.11.2000, Page 7

Aður var töluvert um hyrndar kýr hér á landi en í seinni tíð hefur verið reynt
að útrýma hornuin í kúastofninum. Bak við kúna stendur Gísli Kristjánsson,
ritstjóri Freys.
Fordómar voru enn um aldamótin,
bæði gagnvart ráðunautum og
bændaskólum. Vinur minn einn,
fæddur 1896, var að hugsa um að
fara í bændaskóla. En svo komu
þrír sveitungar hans með bænda-
skólamenntun til búskapar- og urðu
allir lélegir bændur. Hann hætti því
við bændaskólann og varð góður
bóndi alla tíð.
Samt heppnaðist að stofnsetja
fyrsta nautgriparæktarfélagið 1903
í Hrunamannahreppi í Amessýslu,
einmitt þar sem fyrsta rjómabúið
var stofnað.181 Guðjón Guðmunds-
son, fyrsti reglulegi landsráðunaut-
urinn í nautgriparækt, byrjaði í því
starfi 1902, en dó ungur, 1908. Þá
fljótt á eftir varð Sigurður
Sigurðsson nautgriparæktarráðu-
nautur í rúmlega 20 ár.
Kom þá til starfsins Páll Zóp-
hóníasson, áður kennari á Hvann-
eyri og skólastjóri á Hólum. Hann
er talinn hafa mótað allt ræktunar-
starfið í meira en 30 ár, þegar mesta
framfaratímabil var í nautpenings-
rækt og framleiðsluháttum okkar til
sveita. Páll var afarmenni, alþingis-
maður og um skeið búnaðarmála-
stjóri. Hann vissi svo margt um
framtíð þeirra nautgripa sem hann
dæmdi svo rétt, að menn töldu hann
ófreskan. En brautryðjandi var
hann vissulega og um það á ég
þessa sögu.
Þegar Páll fór í sitt fyrsta fram-
boð á Austurlandi árið 1934 var
ekki spáð vel fyrir honum sem
stjómmálamanni. Eitt héldu menn
sig þó vita. Hann kunni að kreista
kú. Svo fór að í einni framboðsferð-
inni lofaði Páll kunningja sínum að
kreista dulbeidda kú hans, ef hann
væri mættur með hana á tilteknum
tíma við tiltekna á. Það stóð heima.
Þegar Páll kom ríðandi upp úr ánni
voru þau bæði mætt, bóndinn og
kýrin. Frambjóðandinn vatt sér af
baki, reif sig úr jakkanum, bretti
upp ermamar og fór inn í kúna.
„Hún beiðir svo eftir þrjá daga“,
sagði hann síðan og snaraðist á
hestbak.
Margir óráðnir kjósendur voru
mættir til að horfa á þessa einstöku
athöfn. Þegar Páll gaf upp að kýrin
beiddi eftir þrjá daga fannst þeim
hann gefa óraunsærri loforð en
nokkur frambjóðandi. En kýrin
varð bályxna eftir þrjá daga og fékk
þá naut. Kjósendur heyrðu fljótt
tíðindin og Páll Zóphóníasson var
kjörinn á þing!191
Páli tókst að ferfalda tölu naut-
griparæktarfélaga áratuginn 1930-
1940. Reglulegar nautgripasýning-
ar komust á 1925 og hafa verið síð-
an.
Landsráðunautar heimsóttu hvert
félag fjórða hvert ár og þegar naut-
griparæktarfélög voru stofnuð eftir
nýjum búfjárræktarlögum 1948
opnaðist starfssvið fyrir ráðunauta í
heimabyggð. Fyrsta nautgripa-
ræktarsambandið var stofnað hér í
Eyjafirði 1929 og Jónas Kristjáns-
son á Akureyri, fyrsti mjólkurbús-
stjórinn þar, stýrði sambandinu vel
og lengi. Það var þó ekkert eins-
dæmi að mjólkurbússtjóri tæki
þetta frumkvöðulsstarf að sér.
Mikill kippur kom í nautgripa-
ræktina eftir síðari heimsstyrjöld.
Ekki einasta vom nautgriparæktar-
samböndin áhrifavaldur, heldur
stuðlaði aukin ræktun þar að, eftir
að jarðýtur og skurðgröfur breyttu
mýrum og móum í gjöful tún.
Kýmar okkar fóru brátt að ganga á
ræktuðu landi allt sumarið. Hér
tíðkast útibeit frá júníbyrjun til
septemberloka og næturútibeit get-
ur staðið í allt að þrjá mánuði.
Huppa á Kluftum
Kynbætur fóru einnig að bera
verulegan árangur. Sagt var að Páll
Zóphóníasson hefði þar beitt dular-
gáfum sínum, svo framsýnn var
hann í vali á kynbótanautum. Fræg-
ust þeirra vom afkomendur Huppu á
Kluftum, en hún mjólkaði í 15 ár
uns hún var felld 1943. Sjö synir
hennar urðu kynbótanaut og fjórar
dætur hennar afurðasælar mjólkur-
kýr. A starfsferli sínum mjólkaði
Huppa 61.833 kg af mjólk og var
með 4,12% í meðalfitu. Huppa er
sennilega eina kýr landsins sem hef-
ur lent á málverki, en það var af-
hjúpað að stórmenni viðstöddu á 50
ára afmæli hennar. Að sjálfsögðu
var hún þar hvergi nærri, enda löngu
dauð og vissi ekki af frægð sinni.201
FREYR 10/2000 - 7