Fylkir - 23.12.1978, Side 26

26
FYLKIR
EYJÓLFUR GÍSLASON, frá Bessastöðum:
FRANSMANNA-
LEIKUR
Margt hefur verið rætt og
ritáð frá löngum liðnum tímum,
og þar á meðal um leiki barna
og unglinga. Ekki hefi ég þó
heyrt eða séð á prenti nafnið á
þeim leik, sem ég ætla að lýsa
hér, svo að hann falli ekki al-
gjörlega í gleymsku, en senni-
lega hefur þessi leikur óvíða
eða hvergi verið leikinn eða
þekktur hér á landi nema í
Vestmannaeyjum, þó er ég
ekki grunlaus um, að hann hafi
verið þekktur í Vík í Mýrdal.
Fransmannaleikur var mikið
leikinn í Vestmannaeyjum af
drengjum sem ólust upp á
síðustu tugum fyrri aldar og
talsvert fram á þessa öld. Hinir
síðustu, sem ég hefi spurnir af
að hafi leikið sér í Frans-
mannaleik í Vestmannaeyjum
eru frændur mínir, þeir Ási í Bæ
og leikfélagar hans, bræðurnir í
Sjólyst, Jón og Maggi, Einar á
Sælundi og fleiri drengir þarna í
nágrenninu. Þetta var um og
eftir 1930. Þeir léku sér á
flötinni fyrir austan og norðan
Litlabæ, þar sem nýjasti hluti
Drífanda stendur nú og var
stundum margt manna þar að
horfa á þennan sérstæða leik.
Ási og félagar hans höfðu lært
leikinn af föðurbræðrum sínum
og föður, þeim Litlabæjar-
bræðrum, Kristni, Valla og
Guðmundi, sem brugðu sér eitt
sinn í þennan bernskuleik, þar
sem þeir biðu eftir að komast út
í skip inni á Eiði. Þeir voru þá
orðnir harðfullorðnir menn, en
Ási og leikfélagar hans 15 til 16
ára gamlir. Hefi ég þetta eftir
Ása sjálfum.
Ætla ég þá að lýsa leiknum
eftir minni og þeim upplýs-
ingum, sem ég hefi fengið hjá
mínum jafnöldrum og leik-
félögum, þeim Guðjóni
Tómassyni, Magnúsi heitnum
Tómassyni frá Gerði, Kristni á
Miðhúsum, svo að einhverjir
séu nefndir. Vil ég þannig forða
því að leikurinn falli í algjöra
gleymsku, því að hann var í
senn skemmtilegur og þrosk-
andi.
Fransmannaleikur var tví-
menningsleikur. Leikurinn var
þannig undirbúinn, að skorin
var ílöng, sporöskjulaga hola í
jarðveginn, 15-20 sentimetra
löng, 10-12 sm. djúp með á-
völum framhallandi endum.
Holumar voru einna líkastar
agnarlitlu líkani af gömlu ára-
skipunum með íslenska laginu,
sem öll voru með lotastefnum.
Venjulega var hplan gerð með
sjálfskeiðingnum, sem ávallt
var nærtækastur í buxnavas-
anum hjá drengjum á þeim
árum.
Leikvöllurinn var oftast á
bæjarhlaðinu eða sléttri flöt á
túni eða utan túngarða.
Sendnir kálgarðar, sem voru
við tómthúsin „niður í sandi”
voru líka oft notaðir til leikja
eftir að tekið hafði verið upp úr
þeim á haustin. Urðu þeir því
oft svo hart troðnir eftir haust-
og vetrarleikina, að mjög erfitt
gat reynst að pæla þá upp á
vorin.
Við leikinn varð að nota
„spýtu” og „prik”. Albest þótti
að hafa brot af heyhrífuskafti
eða króarkústa, þó að oft yrði
að notast við eitthvað annað,
svo sem sauðarlegg í stað spýtu.
Það þótti þó ekki gott, því að
leggurinn gat meitt, ef hann
lenti í leikfélaga eða áhorfanda
og svo gat verið æði sárt að
grípa hann á lofti eins og ein
leikreglan og vinningsatriðið
var. Spýtan mun venjulega hafa
verið 15-25 sm. að lengd, en
aldrei lengri en fet, en prikið
var 60-90 sm.
Leikurinn byrjaði þannig, að
spýtan var lögð yfir miðja holu.
Ánnar leikmaðurinn stóð fyrir
aftan holuna og hélt báðum
höndum um prikið, setti síðan
hinn endan niður í holuna,
aftan við spýtuna og undir hana
miðja. Síðan lyfti hann spýt-
unni á prikendanum, eins hátt
og langt sem orka og leikni
leyfðu fram á leikvöllinn, þar
sem hinn leikmaðurinn stóð.
Kallað var, að sá sem var við
holuna væri inná, en hinn leik-
félaginn, sem var úti á vellinum
var útá. Sá sem var útá reyndi
að vera þar sem hann hugði
spýtuna koma niður hverju
sinni og reyndi að grípa hana.
Það var því ærið erilsamt og
útheimti hlaup, góða athugun
og eftirtekt. Ef þeim sem var
útá heppnaðist að grípa spýt-
una, var hann kominn inná og
varð þá hinn leikfélaginn að
fara útá. Nákvæmlega frá þeim
stað, sem spýtan datt á jörðina,
átti að henda henni til baka og
inná; og voru hafðar góðar
gætur á því, að sá sem kastaði
spýtunni inná stæði nákvæm-
lega þar sem hún hafði komið
niður og færði sig ekki úr stað í
rétta afstöðu yið holuna.
Spýtunni var kastað með
mikilli nákvæmni til baka og
var reynt að hitta í prikið, sem
hafði nú verið lagt þvert yfir
holuna. Tækist þeim sem var
útá að hitta prikið yfir holuna
var hann kominn inná, en ef
spýtan hitti ekki eða ef hún
kom niður meira en priklengd
frá holunni var fjarlægð spýt-
unnar frá holu mæld með
prikinu og talið 1, 2, 3, o.s.frv.
Ef prikmæling endaði á stakrí
tölu, 3, 5, 7, o.s.frv. var spýtan
sett upp á endann í holuna,
þeim megin sem vissi út að
vellinum. Síðan var slegið með
prikinu efst á spýtuna og hún
þannig slegin á loft með vog-
arafli. Þegar spýtan fór á loft
var reynt að koma sem flestum
höggum á hana, áður en hún
var slegin upp og út á völlinn.
En fyrir hvert högg, sem hún
var slegin upp við holuna,
fékkst heill tugur til viðbótar
hverri prikmælingu, sem var
fjarlægð frá þeim stað, þar sem
spýtan kom niður úti á vellinum
og að holuenda mæld með
prikinu, þar af nafnið prik-
mæling.
Þegar spýtan var slegin úr
holuenda, þ.e. spýtan stóð upp
á endann í holunni, var ekki
reynt að grípa hana, enda ill-
mögulegt, þegar hún þeyttist út
á völlinn.
Þegar spýtan var slegin úr
þverstöðu, þ.e. hún lá þvert yfir
holu, var aftur á móti reynt að
grípa hana og var þá leitast við
að slá hana í aðra átt en mót-
spilarinn útá stóð í, en hann
hljóp aftur til og reyndi að grípa
spýtuna.
Prikmæling frá spýtunni þar
sem hún lá útá velli að holunni
var aðeins framkvæmd, þegar
slegið var úr holuenda, en ekki,
ef spýtan var slegin úr byrjun-
arstöðu, þ.e.a.s. hún lá þvert
yfir holu. Spýtan var lögð þvert
yfir holuna eins og í upphafi
leiksins, ef talning frá spýtu við
innkast endaði á sléttri tölu.
Þegar spýtan stóð upp á endann
í holunni var mun erfiðara og
krafðist meiri leikni að slá hana
útá.
Aðalvinningsatriði Frans-
mannaleiks var að fá sem hæsta
vinningstölu fyrir slegin högg
og svo prikmælingu frá þeim
stað, sem spýtan kom niður á
útá velli, þegar slegið var úr
holuenda. Stundum gat oltið á
hundruðum úr „endagatinu”
eins og sumir kölluðu það.
Iðulega voru drengir svo leiknir
að slá spýtuna, að þeir komu
fjórum prikhöggum á hana áð-
ur en hún var slegin út á völlinn,
en sem fyrr segir fékkst tugur á
prikmælingu fyrir hvert högg,
sem slegið var framyfir fyrsta
högg.
Ef leikmanni tókst ekki að
slá spýtuna upp úr holuenda og
koma síðan á hana einu höggi
varð hann að fara útá.
Aðalatriði Fransmannaleiks
voru því:
1. Að geta slegið spýtuna sem
lengst útá völlinn, þegar hún lá
þvert á holuna og þá í aðra átt,
en þar sem mótleikarinn stóð.
2. Leikni í að slá spýtuna sem
oftast á lofti, þegar hún stóð
upp á endann í holunni og slá
hana síðan sem lengst út á
völlinn til að fá sem hæsta
prikmælingu.
3. Hæfni í að hitta prikið,
þegar spýtu var kastað að hol-
unni utan af velli.
4. Leikni í að grípa spýtuna,
þegar hún var slegin úr þver-
stöðu.
Ekki veit ég hvenær var
byrjað að leika Fransmanna-
leik her í Vestmannaeyjum, en
nafnið bendir til að leikurinn
hafi komið hingað með frönsk-
um sjómönnum, og þá senni-
lega strandmönnum, sem urðu
stundum að dvelja hér í fleiri
vikur meðan þeir biðu eftir
skipsferð til heimalands síns.
Franskir fiskimenn voru eins og
fleiri útlendir sjómenn iðulega
settir hér á land vegna veikinda
og slysa, en sem kunnugt er
byggðu þeir hér sitt eigið
sjúkrahús (nú Kirkjuvegur 20)
árið 1906, og tók það til starfa
árið 1907. Frakkar ráku síðan
sjúkrahúsið fyrir sjómenn sína
allt fram til 1920, er bæjar-
sjóður tók þátt í rekstrinum á
móti þeim. Ráku Frakkar
sjúkrahúsið á vetrarvertíðinni
(fyrri helming ársins), en bæj-
arsjóður síðari helming árs og
var svo til vors 1928, er nýbyggt
sjúkrahús (nú Ráðhús Vest-
mannaeyja) tók til starfa.
Frakkar hættu þá sjúkrahús-
rekstri, enda áttu þeir hér fá
skip á miðum eftir 1914, er
fyrri heimstyrjöldin skall á.
Bæði Eyjamenn og erlendir
sjómenn nutu góðs af fram-
takssemi Frakka og stórhug.
Bygging sjúkrahúss í Vest-
mannaeyjum árið 1906, sem
var eitt af þremur sjúkrahúsum
Frakka hér á landi (hin voru í
Reykjavík og á Fáskrúðsfirði)
sýnir hvað læknisþjónusta í
Vestmannaeyjum var erlend-
um fiskimönnum mikilsverð á
þessum árum.
Á frönsku fiskiskútunum
voru oft einn til tveir drengir
innan fermingaraldurs, voru
þeir þar oftast í skjóli og umsjá
feðra sinna, venjulega var þetta
sonur skipstjórans, stýrimanns
eða mikils metins háseta.
Stuttu eftir 1880 dvaldi hér
um lengri tíma skipshöfn af
franskri skútu, sem hafði verið
siglt hér upp í Botninn af ó-
félagi um borð. Skipshöfnin
dvaldi í Nöjsomhed, nema
skipstjórinn og 12 ára gamall
sonur hans, sem voru á Verts-
húsinu. Þessi drengur eignaðist
hér marga leikfélaga, sem urðu
vinir hans svo sem Ágúst Gísla-
son á Hól, síðar í Valhöll. Ekki
er ólíklegt, að þessi drengur
hafi kennt þeim Fransmanna-
leikinn, en mikil vinátta tókst
með drengjunum. Eitt sinn
heyrði ég Agúst sjálfan segja
frá því, er þeir fornvinirnir hitt-
ust löngu síðar. Ágúst var
formaður á áraskipinu Lísebet
og einn daginn voru þeir á fær-
um undir sandi í blíðskapar-
veðri. Þar voru þá franskar
skútur og flaggaði ein þeirra
eins og venja var hjá Frökkum,
ef þeir vildu koma bréfum eða
öðrum skilaboðum í land. Þeir
á Lísebet reru að skútunni og
fór Ágúst í Valhöll um borð.
Þegar hann steig á skipsfjöl,
kom einn Frakkanna fagnandi
á móti honum og faðmaði hann
innilega að sér sem kærasta
bróður; var þar kominn leik-
bróðir hans frá æskudögum og
var hann nú skipstjóri á skút-
unni. Svo sagði Ágúst frá, að
sér hefði ekki verið fagnað
innilegar í annan tíma.
Eitt er víst, að þessi leikur
Vestmannaeyjadrengja var
þeirra fyrsta reiknisþraut, því
að reynt var að leggja rétt
saman tölur og draga frá. Hvor
hafði gát á hinum að rétt væri
gert, því kapp og metnaður var
oft mikill að vinna leikinn og
hafa hærri tölu.
Ég vil svo enda þessi skrif
með því að senda öllum Vest-
manneyingum innilegustu ósk-
ir um gleðileg jól, og farsælt,
aflaríkt ár frá mér og minni
fjölskyldu. Lifið heil.
Eyjólfur Gíslason
frá Bessastöðum.