Nýi tíminn


Nýi tíminn - 17.02.1955, Blaðsíða 8

Nýi tíminn - 17.02.1955, Blaðsíða 8
8) — NÝI TÍMINN — Fimmtudagur 17. febrúar 1955 Á leið frá Berlín til Warne- múnde um daginn þurfti ég að skipta um lest í Witten- berge. Er lestin rann inn á járnbrautarstöðina þar, tæp- um tveimur mínútum áður en hin átti að fara, vék sér að mér lítil stúika og spurði hvort ég vissi á hvaða spori hún stæði. Eg var því miður engu fróðari, en okkur vildi það til happs að lestinni sem við áttum að taka frá Witten- berge seinkaði um fáeinar mín- útur. Við héldum hópinn til Rostokk, og töluðum meðal annars um stríðið. Hún varð mjög alvarleg á svipinn er ég spurði hana hvort hún myndi það, hún sagði að mömmu sinni vöknaði stundum enn um augu er hún hugsaði til hússins þeirra sem lagt var í rústir, og hún sagði að það mætti ekki verða stríð. Eg mun lengi minnast alvöru þessarar 13 ára stúlku er hún sagði þessi einföidu orð. Hún hjálpaði mér með farangurinn úr lestinni í Rostokk yfir í sporvagninn tii Warnemúnde. Síðan kvöddumst við. Er ég kom í setustofu toll- skýlisins á hafnarbakkanum í Warnemúnde var þar fyrir kona með tvö börn. Eg tók hana þegar tali. Hún var af dönskum ættum, fluttist til Þýzkalands árið 1938, og var að fara í heimsókn til ætt- ingja sinna á Jótlandi, fyrsta siimi í meira en 16 ár. Börn hennar, drengur og stúlka, hlökkuðu mjög til heimsókn- arinnar; þau voru smá vexti, stúlkan 11 ára, drengurinn 9 ára, og mér kom til hugar að þau hefðu ekki alltaf átt sjö dagana sæla. Konan fór að segja mér af stríðinu, og það kom heim: einnig á henni hafði það dunið. Litla stúlk- an greip hvað eftir annað inn í frásögn móður sinnar, jók hana og fyllti; og enn í dag undrast ég hve þessi litla veiklulega stúlka var fullorð- in í tali og hugsun. Hún sagðist halda að mamma sín mundi aldrei jafna, sig eftir • Tvær litlar stúlkur þær ógnir sem yfir hana höfðu gengið; það fyrsta sem ég man er að mér var kalt, sagði hún; það má aldrei framar verða strlð, sagði hún — ég veit að þá mundi ég deyja, bætti hún við; og ég hef aldrei verið fjær því en þá að geta komið fyrir mig orði. Við kvöddumst á stöð- inni í Gedser; nú er hún aft- ur komin heim til pabba í Bernburg, þessi litla gáfaða stúlka er hafði reynt kvöi heimsins. Það var ein kenning nas- ista að allt böl í veröldinni stafaði af Gyðingum; og af því þeim var umhugað að gerá heiminn hamingjusam- an, brutu þeir mjög heilann um hvernig þeir ættu að leysa „Gyðingavandamálið." Að lokum fundu þeir lausn- ina, og hún var ofureinföld: að útrýma Gyðingum til síð- asta manns. Það var éitt höf- uðviðfangsefni nasista í her- numdum löndum í stríðinu að þefa uppi hvern Gyðing, láta skrá hann, taka síðan af hon- z/Eg vcit nð f»á mun4i ég deyjn " Nasistar smala saman pólskum Gyðingum I Varsjá — það gæti verið atriði úr kvikmyndinni, en þetta er söguleg ljósmynd, birt I bók Russels lávarðs: Svipa hakakrossins (The Scourge of the Swastika) . um eignir hans, flytja ham að lokum í útrýmingarbúð'r — skjóta hann, brenna hann, höggva hann, hengja hann. Landstjóri Póllands í styrj- öldinni, Hans Frank sagði: „Hvað eigum við að gera við • „Þetta sífellda kjaftæði“ Gyðingana? .... Hversvegna allt þetta sífellda kjaftæði? I stuttu máli sagt: við út- rýmum þeim með okkar eigin aðferðum. Við verðum að hefjast handa um að koma þeim fyrir kattarnef. Allsherj- arríkið verður að vera eins Davidek litli í Uppreisninni í Varsjá. Þeir sem sáu mynd- ina munu ekki gleyma' gim- steinunum undir brám hans. dauðhreinsað af Gyðingum og Þriðja ríkið sjálft.“ Nasistar gerðu morð að vís- indagrein, og þeir gerðu rnargar stórar uppgötvanir í henni, enda ekkert til sparað. Hvergi mun þeim þó hafa orð- ið betur ágengt en í Póllandi. Svo hefur talizt til að árið 1939 hafi yfir 3 milljónir Gyð- inga búið þar í landi. Árið 1946 hafðist upp á fimmtíu þúsundum. Svona árangri geta vísindin náð. „Á sama hátt og Gyðingavandamálið í Þýzkalandi verður ekki leyst fyrr en síðasti Gyðingurinn er horfinn af sviðinu, þannig verður afgangurinn af Evrópu að horfast í augu við það að þýzki friðurinn sem bíður hennar hlýtur að verða friður þar sem enginn Gyðingur fyrirfinnst“. Svo ritaði hið op- inbera málgagn SS-sveitanna, Das Schwarze Korps, árið 1940 — þetta var leiðarljósið; þannig skyldi engin fyrirhöfn spöruð til að tryggja álfunni „þýzkan frið“ í þúsund ár. En það varð nú samt ekki þýzkur friður sem Evrópu hlotnaðist í stríðslok, heldur friður þar sem hinir 50 þús- und Gyðingar sem eftir lifðu í Póllandi voru aftur settir á bekk með mönnum; fyrirlitn- ing heillar veraldar grúfist þung yfir nöfn þeirra sem hugðust afmá þá af jörðinni. En mirining hins liðna er ekki aðeins hryllileg -— hún er einnig glæsileg og fögur; hún er auðug af dæmum um mann- lega reisn eins og hún verður hæst, um mannlegt þrek eins og það verður máttugast, um mannlega fórn eins og hún verður kærleiksríkust — það er minning þeirra sem myrtir • Minning hins liðna voru, barátta þeirra sem kom- ust af. Og hér í Reykjavík hefur nýlega verið sýnt dæmi þess hve pólsku þjóðinni er þessi minning dýrmæt, hvern- ig listamenn hennar vinna tig- in listaverk úr efni hennar. Það er kvikmyndin Uppreisn- in í Varsjá. Að baki þeirri mynd er sag- an um 400 þúsund Gyðinga sem fyrst var staflað saman í afmarkað hverfi í borginni. Er lífi þeirra var loks stefnt í opna glötun gerðu þeir samblástur • gegn kúgurum sínum. Það var um 20. apríl 1943. En vísindamenn morðs- ins neyttu þá þekkingar sinn- ar, og 16. maí .var öllu lok- ið. Það var samin mikil og vönduð skýrsla um atburð- ina. Á titilblað hennar var skrifað fögru gotnesku letri; „Það er enginn Gyðingabú- staður lengur í Varsjá“. I myndinni er að vísu gefin stórbrotin lýsing á því er Gyð- ingahverfið var skotið í rúst- ir og brennt til ösku. En þó er hún ekki fyrst og fremst gerð til að vera heimild um aðferð nasistanna, heldur um hjarta Gyðinganna — um mannlega reisn, fórn og elsku andspænis trylltri grimmd og vísum dauða. Það yrði of langt mál að rekja efni mynd- arinnar, og ég kann ekki að lýsa snilld hennar. En hún er alveg tvímælalaust ágætasta „stríðsmynd" sem ég hef séð; hún hlýtur að verða talin með stórmyndum allra tíma. Aðal- persónurnar eru tvö börn, Davidek og Jadzia; og hér er aftur komið að litlu stúlkun- um þýzku í upphafi: þær voru mér oft í huga meðan ég horfði á myndina. Eða hvern- ig er hægt að tala af jafn- miklum sannleik um stríð og þær gerðu án þess að þekkja það eða afleiðingar þess af eigin raun — og hvernig gætu börn leikið það af jafnskilyrð- islausri snilld og þau Davidek og Jadzia án þess að hafa lif- að það? Pólverjar áttu ekki aðeins borgir í rústum til að sýna í myndinni, heldur einn- ig fólk til að klöngrast um þær með trúverðugum hætti; Zlotnicki litli, sem leikur Davidek, hefur kannski komið fyrr í skólpræsi Varsjárborg- ar; Broniewska, sem leikur Jadziu, hefur máski horft upp á föður sinn deyja; gamli Libermann, sem biðst fyrir í eldinum, hefur ef til vill séð hvemig hrumur rabbí bar sig til í ofanverðum a~'ril 1943 — ella hefðu hjörtu þeirra allra vart slegið svo þungum slætti og heitum í augum þeirra. Mér fannst ég aftur sjá stúlkuna litlu sem sagði mér að mamma sín gréti enn yfir stríðinu — stúlkuna sem vissi að hún mundi deyja ef aftur kæmi • Að lifa stríð og leika það stríð. Atburðirnir í Varsjá vorið 1943 mega ekki falla í gleymsku. Kvikmyndin af þeim atburðum gæti skýrt okkur hugtök striðs og frio- ar. Hún vekur í einu traust á gildi hárrar listar og tign mannlegs hjarta. Eg sagði að fyrirlitning heillar veraldar grúfðist yfir nazismann og þá er fyrir hon- um stóðu. Það var ofmælt — hann á enn ítök víða um lönd; og það er aftur kominn sá tími að óhætt er að taka sér nafn hans í munn. Jafnvel sumir þeir sem afneita honum enn í orði breyta eftir boðum hans í raun; og þótt Varsjá sé aftur risin í nýrri fegurð, þar sem æska heimsins ætlar að hittast að sumri, þá hafa verið stofnuð önnur „gettó“ á öðrum stöðum, aðferðir naz- ismans hagnýttar af fullkomn- ustu tækni. Um 60 þús. inn- fæddra manna í Kenía hafa verið settar í fangabúðir síð- astliðin ár -— hvað er það annað en hreinn og ómengað- ur fasismi? Og hér á síð- unni er nú prentuð fyrirsögn úr dagblaðinu Vísi á fimmtu- daginn var; þar talar þó sá sem ekki verður vændur um rakalausar árásir á brezkt hátterni í nýlendunum. ^Eg tek hér fréttina alla orðrétt: „London (AP). — Hershöfð- ingjaskipti hafa orðið hjá Bretum í Kenya. Þegar sir George Erskine hætti störf- um skýrði hann svo frá, að frá því í október 1952, þegar • „Gettó“ á nýjum stöðum brezka nýlendustjórnin lýsti landið í hemaðarástand hafi rúmlega 7800 Mau Mau-menn verið felldir í bardögum eða skærum við her og lögreglu. Á sama tíma hafa næstum 1200 verið teknir höndum, margir þeirra særðir, í bar- dögum, og yfir 8000 þúsund gefizt upp, er þeim var heit- ið sakaruppgjöf, hefðu þeir ekki morð á samvizkunni. Er þó ekki vitað um allt mann- fall Mau Mau-manna, því að margir hafa farizt í loftárás- um Breta. Þá liefur einnig verið skýrt frá því, að Bretar hafi látið hengja 791 blökkumann fyr- ir morð eða önnur afbrot, sem Bretar haía litið sérstaklega alvarlegum augum. (Letur- br. Vísis). Á þessu tímabili hafa tæp- lega 70 evrópskir menn, her- menn og borgarar, fallið í bar- dögum eða verið myrtir, auk 20 manna af asískum ættum og nærri 1800 svertingjar, sumir í hersveitum Breta.“ Nasistar kenndu heiminum að Gyðingar væru fólk af lægri gráðu —það var frum- staðreynd, og í nafni hennar myrtu þeir í Póllandi 2.950.000 Gyðinga af 3.000.000. Það játuðu ýmsir einfaldir menn þessum rökum; og það er skylt viðhorf sem mótar hina „hlutlausu“ frásögn Vísis: Framhald á 11- c>ðu. toéte hafa fcfft m 7800 Mm Mm mcm frá í okt. '52. Qg latáð bcngja nœrri 800. Fyrirsögn á forsíðu Vísis s.l. fimmtudag.

x

Nýi tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Nýi tíminn
https://timarit.is/publication/883

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.