Nýi tíminn - 08.05.1958, Side 3

-Pimmtudagnr 8 maí 1958 — NÝI TÍMINN
(S
Það er oft gott sem gamlir
kveða. Fyrir réttum 102 árum
stóð þýzkur pólitískur flóttamað-
ur í litlum sal í Lundúnum og
f lutti ræðu á árshátíð ensks smá-
blaðs, er Chartistar gáfu út,
„The Peoples Paper“ hét það
— Alþýðublaðið. Honum fór-
ust m.a. svo orð: „Ein mikil
staðreynd markar þessa öld
vora, hina 19. öld, staðreynd,
sem enginn flokkur dirfist að
draga í efa. Annars vegar hafa
vaknað til lífs öfl iðnaðar og
vísinda, er menn hafði aldrei
órað fyrir á fyrri skeiðum í
sögu mannanna. Hins vegar
hafa komið fram hningunar-
merki slík, að jafnvel ógnir
þær, sem færðar hafa verið í
frásagnir frá lokaskeiði hins
rómverska ríkis, virðast ekki
standast neinn samjöfnuð við
þau.
Á vorum dögum virðist hver
hiutur bera í skauti sér sína
eigin andstæðu. Vélarnar, sem
eru gæddar þeim undrakrafti
að geta stytt vinnudag manns-
Sverrir Kristjánsson:
HEIMSHVORF
Ræða ílutt á árshátíð Sósíalistafélags Reykjavíkur 30. apríl s.l.
ins og auka afköst hans, vér
sjáum þær flytja hinum vinn-
andi manni sult og yfirvinnu.
Hinar nýju uppsprettulindir
auðsins verða fyrir undarleg
örlög að uppsprettu neyðarinn-
ar. Sigrar listarinnar virðast
keyptar á kostnað skaphafnar-
innar. í sama mæli og maður-
inn knýr náttúruna til hlýðni
virðist maðurinn verða manns-
ins þræll eða þræll sinnar eigin
auvirðu. Jafnvel hið skæra
ljós vísindanna virðast því að-
eins geta skinið, að það hafi
að baksviði myrkur fáfræðinn-
ar. Allar upplýsingar vorar og
framfarir virðast fara á þann
veg, að efnisleg öfl verði gædd
andlegu lífi, en mannsins líf
er gert að heimskum efnis-
krafti. Þessi andstæða milli nú-
tíðar iðnaðar og vísinda ann-
arsvegar og eymdar og hmng-
unar nútímans, þessi andstæða
milli framleiðsluafla vorra daga
og þjóðfélagshátta vorra daga
er áþreifanleg, yfirþyrmandi
staðreynd, sem ekki verður á
móti mælt........En.vér vitum,
að þessi nýju öfl þjóðfélagsins
þurfa aðeins nýja menn, sem
geta stjómað þeim svo að þau
vinni vel, og verkamenmrnir
«ru þessir menn“.
Karl Marx mælti þessi orð
14. apríl 1856 í fámennum hópi
■enskra verkamanna, og þótt
komið sé á aðra öld síðan þau
voru sögð virðast mér þau
flytja okkur furðu sannar
fregnir af þeim þjóðfélagsveru-
leika, sem við búum við enn í
dag, nú þegar við erum að feta
okkur eftir síðasta áfanga 20.
aldar. Það er hvorttveggja, að
andstæður þær í þjóðlífinu, er
merkja mátti á 19. öld, hafa
á ýmsum sviðum færzt í auk-
ana, að hin nýju öfl þjóðfé-
lagsins hafa orð'ð ramefldari
og stríðari í taumi; og sú spá
hefur rætzt-, að nýir menn hafa
risið- upp, er ;gátu hamið og
beiziað þessi þjóðfélagsöfl og
þverskö!luðust við að lúta þeim
sem blindum örlögum. Þáð má
í rauninni orða viðfangsefni
aldar okkar svo, að það sé
spursmál um það, hvort menn-
imir eigi að láta tæknilega og
vísindalega framvindu sjálfra
sín bera sig ofurliði, eða hvort
þeir eigi að vera herra hennar
og drottinn. Því fer svo fjarri,
að þetta viðfangsefni sé fræði-
legt og akademískt í eð’i sínu.
Það er blátt áfram orðið fram-
kvæmdaratriði, svo að maður
tali óhátíðlega. Lausn þessa
viðfangsefnis er orðin líflausn
þeirrar dýrategundar, sem í of-
læti sínu hefur kallað sig viti
borna veru.
Hið borgaralega þjóðfélag,
sem fékk svo harðan dóm hjá
Marx fyrir rúmri öld, átti þó
þá eftir að talra út þroskann.
Það átti eftir að vinna mikið
sögulegt hlutverk. En eftir því
sem aldur hefur færzt yfir
það hafa lífshræringar þess
orðið ósjálfráðari, nánast ó-
háðar vitund og vilja. Það er
t. d. mjög athyglisvert, að
samvizkusömustu sagnfræðing-
ar vorra tíma þykjast ekki geta
kennt neinu sérstöku riki né
einstökum aðila um heimsstyrj-
öldina 1914—1918. Það er ekki
hægt að koma ábyrgð á neinn
fyrir þó ekki ómerkari viðburð.
Hinn borgaralegi heimur hefur
rásað eins og svefngengill inn
í tvær heimsstyrjaldir á þess-
ari öld og er nú á góðri leið
inn í þá þriðju. Og hin sögu-
legu örlög, er teygja þetta
þjóðfélag með stuttu millibili
út í voða styrjaldanna, leiða
það í sömu blindni úr velmeg-
un inn í kreppuna.
En þótt sagnfræðingunUm
veitist erfitt að sanna sök og
sekt þeirra, sem eiga þó að
heita ráðsmenn á búi borgara-
stéttarinnar, þá hefur þó orð-
ið sú reyndin, að sök hennar
varð uppvís fyrir dómstóli al-
þýðu í- mörgum löndum og
þeim ekki öllum smáum. í
fjóra áratugi hafa hinir nýju'
menn, sem Marx ‘ talaði um,
fengizt við það viðfangsefni
að skapa þjóðfélag, er léti að
stjórn þeirra, en væri ekki ann-
arlegt afl, er þeir fengi ekki
rönd við reist. Allt frá þeirri
stundu er hinar fyrstu óljósu
sósialísku hugmyndir urðu til
hefur það verið aðal alls sósíal-
isma að maðurinn og þjóðfélag
hans væru samræmd heild.
Hinn sósíalíski hluti heims-
kringlunnar er nú orðinn svo
mikill að víðáttu og fjölmenn-
ur, að fyrir þær sakir einar
virðist það ekki vinnandi veg-
ur að virða hann að vettugi,
hvað þá heldur að ráða niður-
lögum hans. Þriðji hluti jarð-
arinnar og tveir fimmtu hlutar
heimsins — það eru sögulegar
staðreyndir, sem jafnvel skiln-
ingsleysið og hatrið bíta ekki
á. Lengi var það að-vísu svo,
að þjóðfélag sósíalismans ríkti
í löndum sem voru svo frum-
stæð, að ekki þótti ástæða til
að óttast• þau sem keppinaúta
þeirrar dýrðar, sem venjulega
er kennd við auðvaldsskipulag
og borgaralegt lýðræði. Sósíal-
isminn hlaut þau sögulegu ör-
lög að vaxa upp í löndum, sem
voru skemmst komin á þeim
sviðum sem Karl Marx hefði
talið til borgaralegrar menn-
ingar: Rússland, Auslur-Evr-
ópa, Kina. En svo undarleg er
sagan í hátturn sínum, að henni
datt nú í hug að koma þar við
sem sízt skildi. Og hvort sem
okkur líkar betur eða verr, þá
er þó svo komið okkar háttum,
að á 20. öld skipar sósíalisminn
öndvegi á landsvæði, sem nær
frá Gulahafi vestur að Elbu,
frá Norðuríshaíi til Adríahafs.
Og hvernig er atvinnuhögum
þessa sósíalíska landsvæðis
komið? Hin sundurleytu þjóð-
riki og lönd, sem þama eiga
sæti, em auðvitað ekki öll jafn
langt á veg komin. En það má
þegar greina, hve mikinn sess
þau skipa í heimsbúskapnum.
Nú þegar framleiða þau um ]/rt
af öllum iðnaðarvaraingi heims-.
ins. í landbúnaðarframleiðslu
er hlutfall þeirra enn meira. ið
En hitt skiptir þó meiru máli,
að þróunarstig hinna sósíalísku
landa er orðið slíkt, að áður en
12—15 ár eru liðin, munu þau
þegar hafa náð hartnær helm-
ingi allrar iðnaðar- og landbún-
aðarframleiðslu í heiminum.
Að þeim tíma liðnum munu
Ráðstjórnarríkin þegar skipa
sama sess í framleiðslu heims-
ins sem Bandaríkin gera nú,
og Kína verður orðið að sama
framleiðslustórveldi og Bret-
land hið mikla. Þið ættuð að
gera ykkur grein fyrir, hvaða
umskiptum þetta veldur í bú-
skap allrar veraldarinnar. Hér
er blátt áfrapa um að ræða
heimshvörf, gersamleg um-
skipti í öllum þeim hlutföll-
um, sem við höfum verið vön
við til þessa.
Hver sá sem hefur rannsak-
að að nokkru atvinnuþróun
hinna sósíalisku landa mun
fljótt komast að raun um, að
á allrasíðustu árum hafa þessi
lönd komizt á það þróunarstig,
að hinn borgaralegi heimur
hefur ekkert til samjafnaðar.
Þróunarhraði hinna sósíalísku
ríkja er sýnilega um 7% meiri
en með þeim ríkjum, er Karl
Marx taldi í hópi hinna borg-
aralegu ríkja og áleit af þeim
sökum vera frumkvöðul sögu-
legrar þróunar. Nú hefur borg-
aras’téttin misst þennan Mara-
þonkyndil úr höndum sér. Og
hún fær aldrei gripið hann
höndum aftur. Hinu sögulega
kapphlaupi sósíalisma og kapi-
talisma er lokið. Eftir er aðeins
sögulegt samlífi þessara tveggja
þjóðfélagsskipulaga.
Og þegar við tölum um sam-
lífi þeirra, þá getur ekki hjá því
farið, að við ræðum iítið eitt
um hið borgaralega þjóðfélag
á nýjan leik, hverra kosti það
á og hvort við getum grillt
nokkuð lengra um framhaldslif
þess.
Okkar öld hefur lifað tvær
heimsstyrjaldir, og hvað sem
segja má um öldina, þá er það
eitt víst, að borgaralegt þjóð-
félag hefur orðið að leggja
líf sitt að veði við hvorutveggja
tækifærin — um líf þess var
í bæði skiptin að tefla. Það er
athyglisvert, að eftir tvær
heimsstyrjaldir, sem Bandarik-
in tóku þált í, hafa þau í raun-
inni orðið að bera sönnunar-
byrðina af lifvænleik hins borg_
aralega þjóðfélags eða borgara-
lega lýðræðis, hvort sem maður
vill nú heldur nota þetta eða
hitt orðalagið. Á þriðja tug
okkar aldar var jafnan höfðað
til Bandaríkjanna, til hins nýja
hugsunarháttar valdhafa at-
vinnuveganna þar í landi, tjl
Henry Fords, og um langa
stund, þ,e. í tæpan áratug, þótti
það öruggt, að ameríska auð-
valdið hefði fundið töframeðal-
ið, er mundi gera sósíalismann
að engu. Um haustið 1929 skall
heimskreppan á, og hún hófst
í Bandaríkjunum. Eg skal ekki
rekja þá sögu lengur, en það
eitt er vist, að hið borgaralega
þjóðfélag Ameríku stóðst ekki
það próf. Á árunum 1930—1940
lifði bandaríska þjóðin það áfall,
hlaut þá reynslu, sem að vísu
var æði sár, en- var þó senni-
legast sá bezti skóli, sem þessi
hálflæsa þjóð hefur nokkurn-
tíma gengið í. Á þeim árum
lærði mikill hluti Ameríku-
mann þá lexiu, sem sumir af.
hennar beztu sonum höfðu ver-
að reyna að kenna henni um
aldar skeið: sannleikann um
fallvaltleika ameriska auðvalds-
ins.
Og síðan kom blessað strið—
ið, og reynsla liðinna ára husl—>
aðist gleymsku. Það sem Roose-
velt forseti og stefna hans
höfðu aldrei getað gert, gerði
nú heimsstyrjöldin. Á einu ári
var atvinnuleysið afnumið í
Bandaríkjunum. Þegar allur
heimurinn varð að skammta
mönnum kjöt og föt lifðu
Bandaríkjamenn við meiri vel-
megun en dæmi voru til í sögu
þeirra. Almennt heilsufar fólks-
ins fór batnandi, menn mötuð-
ust betur, klæddust betur, og
almenningur safnaði í stóra
sjóði í bönkum og sparisjóðum.
Og á eftir kom friður. Og Tru-
man Bandaríkjaforseta varð
það fyrst að orði i ræðu sinni
þegar stríði lauk, að nú sækti
mikil mæða að þjóðinni og eng-
inn gæti vitað, hversu fara
mundi, er stríðið yrði ekki leng-
ur hinn mikli .aflgjafi amerisks
atvinnulífs. Truman varð að
vísu ekki að spá sinni. Raunar
rýrnaði framleiðsla Bandaríkj-—^.
anna um 30% á einu ári, en
almenningur hafði sparað svo
mikið fé á striðsárunum, að
hinar mögru kýr átu ekki upp
þær feitu á fyrsta forsetaári
hins ameríska faraós. Á næstu
árum hrakaði atvinnurekstri
Bandaríkjamanna æðimikið, en
tvisvar tókst valdamönnum að
afstýra kreppu: í hið fyrra sinn
með Marshallhjálpinni, í hið
siðara með Kóreustyrjöldinni.
Síðan var atvinnurekstrinum
haldið uppi með hervæðingu
hins kalda stríðs. Þetta eru
staðreyndir sem enginn
Ameríkumaður reynir að
vefengja. Þetta eru stað-
reyndir lífsins, hins banda-
ríska atvinnulífs. í tvö ár enn
hélt blaðra hins bandaríska at-
vinnulífs áfrani að blása út.
Og svo sem hafði verið á þriðja
tug aldarinnar, er menn tóku
trú á Henry Ford, þá voru nú
skrifaðar margar bækur og
enn fleiri bæklingar um það,
að Bandaríkin hefðu enn sem
fyrr fundið töframeðaiið mikla,
er mundi gera að engu sósial-
ismann, skipa Marx gamla á
þann öskuhaug, sem guð og
menn hefðu anyway ætlað-
honum.
Og þó, það virðist undarleg
lifsseigla í þessum gamla Júða.
Honum hefur verið hent í loft
upp í heila öld, en hann kem-
ur alltaf niður á lappirnar .aft-
ur. Tæplega ár er liðið síðan
þessi gustur, sem maður kann-
ast svo vel við úr sögu okkar
gamla þjóðfélags, gengur aftur
um bæ okkar — gustur krepp-
unnar. Hann leynir sér ekki,
þótt vísindamennirnir nefni
hann öðru og fríðara nafni:
andvara, aftankul, golu. Gust-
urinn er þama og gusturinn
heitir kreppa. Og bandariskir
verkamenn þekkja hann, þeir
yngri kannski bara af afspurn,
en þeir vita hvers kyns er. Hin
unga kynslóð bandarískra
blaðamanna geysist nú um at-
vinnuleysisborgimar í Banda-
ríkjunum og reynir að vinna sér
fyrir brauð sínu með því að
reyna að koma með sem átak-
anlegastar lýsingar af eymd-
inni, það er bara nýtt og ný-
stárlegt stoff til þess að hafa
af fyrir skemmtanafýknum al—.
Framhald á 10. síðu.