Nýi tíminn - 05.06.1958, Síða 3

Finuntudagur 5. júni 1958
NÝI TÍMINN — (3P
<11 i i. .. j >«. ......-.......
í gestaboðinu sem stóð í
Unuhúsi meðan Erlendur Guð-
mundsson lifði var æfinlega sið-
ur að bera á borð einum fleiri
' bolla en gestir voru kríngum
borðið, — það er bollinn handa
ókomna gestinuin, sagði Er-
lendur; en við hin kölluðum
þetta bolla guðs. Úr þessum
bolla drakk Steinn Steinarr oft-
ar en flestir menn.
Uppúr 1930 fóru að verða
fleiri þau kvöldin, að ókunnur
gestur kæmi innum eldhúsið og
tæki sér sæti við borðið; því
hélt áfram uns maður þessi var
orðinn þar sjálfsagðastur heima-
gángur. Þessi gestur var í fá-
■ tækara lagi að útgángi saman-
borið við aðra gesti, og var þó
. fátt ríkra manna þar á ferð.
Hann var einn þeirra ágætu
manna sem ekki hafði neinn
status í lífinu, utan hvað hann
hét þessu merkilega nafni sem
minnti á grjót og enn grjót.
Hvaðan hann kom eða hvert
hann ætlaði vissu menn ekki
gjörla, enda ekki siður að
spyrja slíks í þeim stað; störf
hafði hann ekki með höndum
svo menn vissu og ég hygg að
hann hafi ekki heldur átt neins-
staðar heima. Þetta var lágur
maður og visinn á honum ann-
ar handleggurinn, en eygður
flestum mönnum betur og gáfu-
legui- á úppandlitið, allra
rnanna hárprúðastur. Þegar
hann rétti út höndina sást að
hún var í laginu eins og hrafns-
vængur á flugi: ystu broddar á
vængfjöðrum fljúgandi hrafns
eru einsog beygðir uppávið.
Þessi maður var yst fata klædd-
ur gömlum þykkum frakka sem
hann fór ekki úr undir borðum,
og var kraginn uppbrettur en
stærðar trefill um hálsinn.
Þessi gestur þótti einatt kald-
ranalegur í svörum um menn
■ og málefni. Ekki held ég að
hann hafi verið alskostar við
skap þeirra manna flestra er
þar voru gestir. En svo sagði
Steinn mér síðar, að á öllum
sínum gaddhestaárum, meðan
hann var daglegur kvöldgestur
í Uríuhúsi, hefði það aldrei
komið fyrir i nokkurt skifti, að
Erlendur hefði tekið sér öðru-
vísi en siður er að heilsa sönn-
um stórhöfðíngja sem fáir eiga
þess kost að heilsa nema einu-
sinni á ævinni; hefði hann jafn-
an boðið sig velkominn, beint
til sín máli og loks fylgt sér útá
hlaðhelluna og þakkað sér fyr-
ir komuna innvirðulega, þegar
hann gekk út síðastur gesta
uppúr miðnætti. Nokkrir munu
enn vera til, sem kunnugir
voru í þessu húsi, og geta bor-
ið um að Erlendur leit aldrei á
Stein öðruvísi en einhvern
mesta ágætismann sem þá væri
uppi á íslandi, einkum þó á
þeim árum er Steinn átti for-
mælendur fá og margir þóttust
þess umkomnir að hnýta í hann.
Það heyrði ég Stein segja að
Erlendur hefði verið sér meiri
ráðgáta og tíðara umhugsunar-
efni en flestir menn sem hann
hefði kynst fyrr og síðar. Ekki
kom það flatt upp á Erlend þeg-
ar það varð bert af fyrstu ljóða-
bók hins ókunna dularfulla
gests, árið 1933, að þar var kom-
• inn á vettváng ljóðasmiður svo
slýngur að telja mátti á fingrum
annarrar handar þá skáldmær-
ínga á landinu, sem stóðu hon-
um jafnfætis.
Ég held Steinn Steinarr hafi
verið einna skarpastur maður
’ að greind sem ég hef kynst og
fljótastur að skilja þá hluti sem
hann vildi. Þegar hann kom að
• vestan kunni hann að yrkja eins
• vel og þá var yfirleitt ort á ís-
landi. En næmi hans gerði hann
'7 á skemmri tíma aðnjótanda
’ þeirra hugmynda sem þá voru
■ nýastar og fáheyrðastar en
*'• flesta menn, svo að lángskóla-
geingnir menn virtust oft
aldarregistrið einhven veginn á
tilfinningunni.
Ég var nú svo sem ekki orð-
inn neitt ,,verðlaunaskáld“ þá,
en þó mun hann hafa grunað
að ég setti saman vísur, því
ekkii.leið á löngu þar til hann
lét talið berast að Ijóðagerð og
var hann ætið ákaflega Ijúfur
og innilegrrr þegar slík mál bar
á góma. En heldur þótti mér
lítið fara fyrir hagmælsku
hans: hann var ruglaður í rim-
inu — skorti brageyrað góða.
Eg efaðist því um að hann yrði
nokklirntíma Skáld. Hinsvegar
vissi ég strax að hann mundi
verða bæði mikill og skrýt-
inn spekingur. Upp á þetta urð-
um við fjarska samrýmdir og
'hvorugan óraði fyrir því sem
síðar skyldi fram koma. Samt
sendi hann mér kvæði eftir sig
nokkru eftir að ég hvarf þaðan
úr sveitinni. Það hét Hinn for-
dæmdi og var ekki björgulegt:
einhver óskiljanlegur bölmóð-
ur, snarvitlaust rímaður. Ég
bað gúð að hjálpa okkur báð-
um.
Þetta vill hvarfla í hugann
nú þegar glókollurinn ér allur.
heimskir sem þussar í viðræðu
við hann; það var ótrúlegt hvað
þessi maður gat fundið á sér.
Kröfuharðar gáfur hans leit-
uðu persónulegrar lausnar á
ráðgátum tímans og báru hann
burt af troðnum brautum. Forn-
ar niðurstöður, hefð ög geymd
í efni og formi, urðu honum æ
minni fullnægja. Hann barst
með náttúrlegum hætti, sam-
kvæmt gáfum sínum, á brattar
leiðir sem almenníngi þóttu
ekki auðkleifar né fýsilegar. En
þær útsýnir sem hann lauk
mönnum upp í skáldskap sín-
um urðu mörgum gáfuðum full-
hugum að fordæmi og uppörvun
og fyrirheiti stórra hluta.
Heimur Steins Steinars er býr
í ljóði hans mun verða síðari
mönnum umhugsunarefni.
Heimspeki hans er sérstök og á
rætur sínar í lyndiseinkunn
hans og örlögum, þó eru sumir
drættir hennar nær tímanum
sem við lifum á en flest sem
hugsað hefur verið á íslensku
þessi árin. Það var vel til fund-
ið af prestinum sem mælti yfir
moldum Steins í gær í Fossvogi,
er hann kaus sér texta úr Jobs-
bók til að auka mönnum skiln-
íng á þessu skáldi. Einnig hefði
mátt benda á Hallgrím Péturs-
son og þau önnur skáld íslensk
sem af hvað mestri snild útmál-
uðu fallvaltleik heimsins og
kunnað hafa að yrkja andláts-
sálma rétt.
í kulda og myrkri ég kvað og
ég baðst ekki vægðar,
og kvæðið var gjöf mín til
lífsins, sem vera ber.
Ég veit hún er lítil, og þó var
hún aldrei til þægðar
þeim sem með völdin fóru á
landi hér.
Kaiimennskuhug, þrjósku, ó-
sáttfýsi við heiminn, óbilgirni
eins og presturinn sagði í gær,
þessa eiginleika átti Steinn
2
Að loknum „lestrartímunum“
í Saurbænum skildu leiðir okk-
ar í heilan áratug eða þangað
til ég flutti til Reykjavíkur. Þá
var hann þar fyrir fulltíða
maður, blásnauður og búinn
iað mæðast í mörgu, orðinn
blóðrauður bolsi — og skáld.
Urðu nú miklir fagnaðarfundir
og héldust eftir það stöðug
Steinn
Steinarr
Steinarr í ríkara mæli en flestir
menn, auk snildarinnar. Af
hans dæmi munu úng skáld
læra að standa sig í lífinu; og
sömuleiðis að deya.
Hann hafði það af að verða
á móti öllum heimsveldunum
og dó glaður.
H. K. L.
Þegar klukkan stanzaði
Bærinn 'han's hét Mikligarð-
ur. Hann stóð sunnan í Staðar-
hólsdal miðjum, fallegum dal
og veðursælum — og þó vana-
lega afspyrna þegar hvessti..
Fóstran Kristin var völva
heimilisins, trölltrygg- fornkona.
Annars var þarna bergmál í
mannanöfnum: hjónin hétu
Steinunn og Steingrímur og
sjálfur hét piltúri'nn Aðal-
steinn. Er hann síðar á ævi
lagði í ljóðavíkingu þótti hon-
um vissast að he'rðá enn hljóm-
inn — og þannig kom Steinn
Steinarr til sögunnar.
Hann var hær fermi'ngaraldri
þegar ég kom kennari á' þénnan
ágæta bæ og gerðist lærifaðir
har nn var niu árum yngri
en ég, bjartur mjög yfirlitum,
hárið sem glóandi silki. Nokk-
urs andófs kenndi í svipnum
meðan hann var að þreifa fyrir
sér um tilverurök þessa ókunna
manns — stundum skutust grá-
glettnir demónar um augu og
nef. En strax að kvöldi fyrsta
dags vorum við orðnir mátar.
Hann var smár vexti og ekki
falinn til líkamlegra stórræða,
en því meiri virtist andlegur
þroski hans. Því enda þótt
hann bæri ekki nema hæfilega
virðingu fyrir bamaskólastagli
og bókakostur væri annars af
skornum skammti var skynjun
hans undarlega fersk og forvit-
in, maður gat strax talað við
hann um alla heima og geima,
‘■'«ð var eins ög hari'n hefði ver-
samskipti, oft daglega, alla þá
stund sem ég hélzt við í höf-
uðstaðnum. Er þar skemmst af
að segja að báðir gerðust nú
kreppuskáld, öreigaskáld, bylt-
ingarskáld, um sinn. En þessir
tveir dalamenn voru harla ó-
likir um flest, enda vildi þró-
unin ganga nokkuð á misvíxl.
Útkoman varð sú að meðan
nokkur hljómgrunnur fannst
hélt ég áfram að „bjarga al-
þýðunni11 í gamaldags stíl, en
er kreppu tók að linna sneri
hann sér æ meir að þvi að
„bjarga ljóðlistinni“ í nýmóð-
ins stíl. Og loks kom þar að
kveðskapur læriföðurins gamla
var orðinn einskonar samnefn-
ari alls þess vanabundna og
tímabundna sem víkja þuríti
úr vegi. Eða var þar kannski
ekki að finna allt það sem hinn
nýi skáldaskóli hans fordæmdi
hvað harðast: sjálfvirka rímið,
þjóðfélagsprédikunina, hug-
sjónaglamrið, tilfinningasem-
ina, andvaraleysið í hinu heil-
aga musteri listarinnar? Víst
horfðust menn nú í augu yfir
járntjald snöggra tímamóta,
enda þótt aldrei skærist bein-
línis í odda um minn kveðskap
sérstaklega á opinberum vett-
vangi — og gæti ég bezt trúað
að ég hefði þar að einhvérju
leyti notið foringjans.
En á einkafundum okkar
dalamannanna var annað uppi
á teningnum. Þar var ég fyrr
en varði orðinn ásmundur karl
á bjargi og lét nú grettir son-
ur kambinn ganga heldur ó-
mjúklega niður bakið og má
vera að kengála hafi stokkið
hrygglengjulaus til húss, Nú
dugði engin sveitahagmælska
lengur, engin verkalýðsbylting',
engin verðlaun: skrýtni spek-
ingurinn minn var orðinn tíma-
tákn hins eina sanna skáldskap-
ar. En aldrei bar skugga á vin-
áttu okkar hversu öndverðir
sem við klóuðumst: ég kunni
vel hreinskilninni, þessu óper-
sónulega hugrekki leitandans,
og vissi að á breiðfirzka vísu
var hann verstur þegar hann
unni mest.
Það var lörigum vandi hans
þegar hann var búinn að út-
lista lengur eða skemur fyrir
mér hvílíkt dauðans vandræða-
skáld ég væri að snúa sér að
konu minni eða börnu-m af því-
líkri ástúð og ljúfmennsku að
þau vissu engan meiri dýrðar-
mann, hversu sárt sem heimil-
‘isfaðirinn áttj um að binda.
Því þó það sé kannski ekki
fyrst og fremst spurt um
hjartaþel í skáldskap, þá er
stundum spurt um það í dag-
legu lífi. Síðan kvaddi hann
og gekk hljóður að nýju út
á öræfi götúnnar.
Og þegar hann var sjálfur
búinn að eignast yndislega
konu og ég gerðist gestur
þeirra brá svo við að nú var
enginn kambur á lofti, heldur
sá sjálfgefni höfðingsskapur
sem maður átti að venjast á
hinum fátækustu sveitaheimil-
um í gamla daga. Þá urðum
við aftur ungir fyrir vestan. Og
sama blessuð veðursældin þar
undir fjallinu.
3
Með Steini Steinarr er í val-
inn hniginn einn sérstæðasti
snillingur islenzkrar ljóðlistar.
Hann var í eðli sínu persónu-
gervingur þeirrar tragísku lífs-
vitundar sem efast um al’t og
reynir að brjóta niður hverja
hömlu í umkomulausum sjálfs-
þótta. Það var ekki einungis
harmleikur hans eigin þjóðar
sem speglaðist í veru hans og
tungutaki, heldur hinn eilífi
harmleikur mannkjmsins alls.
Hann var útlaginn á jörðunni,
einstæðingurinn. umrenningur-
inn: grettir og hamlet og sjapl-
ín áttu allir heima í geði hans;
og bjartur með alla þrjózkuna.
Hann gat að vísu hrifizt af
voldugri hugsjón um stund,
en óðar en hugsjónin tók
á sig veruleikaform var hún
orðin að blekkingu. Hann var
skilyrðislaus hatursmaður alls
valds, stjórnleysingi. Meðan
hann orti hlutlægt og „skiljan-
lega“ beindist öll viðleitni hans
að þvi að afhjúpa og spotta
máttarvöldin — sýna keisarann
allsnakinn. Afstaða hans til
sfnælingjans mótaðist ekki af
félagslegri nauðsyn, heldur ör-
lögbundinni samþjáningu.
Sí og æ leitaði hann að kjarna
hlutanna, veruleikanum að
baki þeirra — eða hvað maður
vill nú kalla það. Það var því
ekki ófyrirsynju að hann í list
sinni reyndi að gera jafnvel
Framhhld á 10. síðu.