Nýi tíminn - 02.07.1959, Blaðsíða 7

Finmtiidagur 2. júlí 1959 — NÝI .TÍMINN. — (7
Fyrir laungu skrifaði Jón
Helgason eitthvað í þá veru
að mannlífi á Islandi væri af
samanlögðum orsökum ey-
lenslku og fámennis haldið
þeim dofa að sá landi
sem hlyti alt uppeldi sitt
heima næði tæplega full-
um þroska eftir þv'í sem ger-
ist um mentamenn í Evrópu.
Eftir þessari skoðun skilst
mér að íslenzki heimalníngur-
inn, þó góður sé, haldi áfram
æviiángt að vera bernskur
að vissu marki: síbernskur,
infantíl. Ein áþreifanleg sönn-
un þeirrar skoðunar kynni að
vera sú, að dagblaðaútgáfa er
lögð niður á íslandi á undan
kosníngum og dagblöðunum
snúið í barnagarð. (Þó hlýtur
sálfræðíngum og fræðimönn-
um menn'íngarsögu að verða
ábatasamt rannsóknarefni
þegar tímar líða, að skoða
með hvílíkri alúð og ákefð
þar skrifa margir menn grein-
ar sem óhugsandi er að lesi
aðrir til ragnarö'kkurs en höf.
undarnir sjálfir.) En nú er
þessi skylduga sýníng á in-
faníílisma íslendínga á enda
að sinni, allir hættir að gráta
af reiði útaf sandinum í
barnagarðinum í bili, farið að
gefa aftur út dagblöð ögn 'i
evrópskri merkíngu orðsins,
menn muna aftur eftir afmæl-
um góðra manna osfrv.
Einu fanst mér Jón hafa
gleymt þegar hann talaði um
lilutgeingisleysi ’íslenskrar
mentunar útávið alment, og
það var að skjóta því inn, að
þó Danmörk verði seint of-
lofuð af mentun sinni, og
mart gott hafi íslendíngar
þaðan haft, þá hafi ofmargir
íslendíngar sem þángað sóttu
nám, komið mállausir heim
og aldrei náð því sem mál
gæti heitið eftir það. Tiltölu-
lega fáir danskmentaðir eða
yfirleitt skandinav'íulærðir
íslendíngar geta gert sig skilj-
anlega við evrópumenn og eru
af því auðþektir úr í almennu
samkvæmi í Reykjavík nú á
dögum. Þar við bætist að ís-
lenskir mentamenn við Eyr-
arsund voru til skamms tíma
of „sjálfstæðir" og ,,stoltir“
til að læra hina lágþýsku mál-
lýsku þessara stranda. framm-
yfir það sem til þurfti að geta
svarað útúr á prófi, en þó
ekki nógU sjálfstæðir og stolt-
ir til að halda ómeingaðri
'islensku sinni fyrir ásókn
dönsku Ijóst og leynt, hvort
heldur þeir töluðu eða rituðu.
Samt er það nú svo í þess-
um öfugmælakenda heimi sem
við lifum í, að undantekníngin
sem staðfestir regluna er
stundum það sem eitt skiftir
máli og það :atriði sem. gerir
sjálfa regluna lítilsverða. Þó
hinn mállausi flokkur hafnar-
íslendínga hafi verið stór í
meira en þrjú hundrúð ár, þá
hefur Kaupmannahöfn komið
nokkrum þeim íslend'íngum til
þroska, sem fegurri og vand-
aðri íslensku hafa náð en
aðrir menn í samanlagðri bók-
mentasögu vorri, (að vísu ekki
skilið eftir sig skáldverk á
borð við þrettándualdarskáld
einsog Njáluhöfund eða
Snorra); en það voru gull-
aldarmenn 19. _aldar
Álitamál er það, hvers-
vegna hafnaríslendíngar, það
er að segja lítill hópur þeirra,
nær á 19. öld svo göfugri
hámenningar'íslensku sem raun
gefur vitni. Mundi ekki af lýð-
frelsishugmyndum og lýð-
mentunar, sem kviknuðu af
byltíngunni frönsku, hafa ris-
ið sú alda með mentamönnum,
einnig íslenskum, að fara að
skrifa í þjóðvakníngarstíl á
máli sem almenníngur skildi?
Á tímum höfðíngjavalds og
einvaldsþjónustu, einkum eftir
siðbót, skrifuðu lærðir menn
ekki fyrir almenníng, heldur
lærða menn. íslenskir lær-
dómsmenn skrifuðu undir
sterkum lágþýskum áhrifum,
en úr Norðurþýskalandi kom
danskur aðall, danskir kon-
úngar, dönsk hermenska og
dönsk mentun; þessi áhrif
maður sem ég hef heyrt Jón
Helgason kalla páfa sinn. Um
leið og Kaupmannahöfn var
höfuðstaður íslensks málleysis
var hún fyrir tilverknað fárra
öldúnga orðin höfuðstaður ís-
lensks máls — einsog Reykja-
vík nú.
Jón Helgason rekur lest
vgullaldarskólans sem hófst í
íslensku í Kaupmannahöfn
fyrir kríngum hundrað og
fimtíu árum. En umfram ein •
kenni þau sem hann hefur af
lærðum endurreisnarmönnum
nitjándu aldar, liefur hann
einnig í skapandi ritverkum
sínum bragðbæti af endur-
vöktum áhrifum frá ángaa-
Halldór Kiljail Laxness:
síðan Árni á Geitastekk var
á dögum hafa vaðið uppi
dönskuslettur hjá lærðum sem
'leikum einsog nú, þó hvergi
meira en hjá úngu fólki sem
kann ekki dönsku. Það sefur
á sitt græna og makkar rétt;
allir á einu bretti. Sá er
munurinn. að ljóst verður af
ritum Árna að hann hefur
undir niðri gullvægt málfar
íslenskt, en gerir sér af tísku-
ástæðum að skyldu að sletta
eins mikilli dönsku og komist
hefur fyrir í kollinum á hon-
um og meira ef hægt væri.
Nú á dögum eru afturámóti
allir okkar óprúttnustu
dönskuslettarar svarnir mál-
íslenskan á sextugsafmœli
Jóns Helgasonar
voru af íslens'kum mentamönn
um „keypt brúkuð“ i Kaup-
inhafn (þeim bæ sem þessir
gullaldarmenn 19. aldar skírðu
Kaupmannahöfn). Sendibréf
lærðra íslend'ínga frá fyrstu
öldum okkar í Danmörku
geyma reyndar ævinlega góð-
ar glefsur úr skíru alþýðu-
máli mitt í öllu dansk-latneska
þvoglinu. En fræðirit þeirra,
sem ekki voru ger beint á
dönsku eða latínu, báru t.d. á
18. öld líflaus þýngslamerki
þýsk að dönskum hætti þess
tíma. Það er ekki fyren ís-
lenskir mentamenn I Khöfn
taka til að skrifa þjóðvakníng-
arrit handa íslenskri alþýðu,
að þeir kasta ljótum álaga-
ham íslenska hrognamálsins í
Höfn og leita til uppsprettui
linda túngunnar á Islandi. Ný-
ar þjóðfélagsstefnur beindu at_
liygli þessara íslensku gáfu-
manna að þeim verðmætum
máls og menníngar sem al-
menníngur íslands varðveitti
um dal og strendur. Því fólki
sem geymdi sögu og eddu,
ekki aðeins í brjósti sínu,
heldur einnig á túngu sinni,
týði ekki að bjóða latnesk-
lágþýska íslensku úr Dan-
mörku er reifa skyldi fyrir
þvi málin á morni nýrrar ald-
ar. Þá uppgötvaðist það undur
og öfugmæli heimsins sem út-
lend'íngar seint fá skilið, að
akademía íslensk var ekki í
háskólum né höfuðborgum,
heldur stóð óáþreifanleg en
þó múrum sterkari í afdölum
íslands og á annesjum, við
kvíaból og hléiii. Það er í
þessa staði, þó þeir lifi nú
einkum í endurminníngu
manna, sem Háskóli íslands
fer enn í dag að læra íslensku.
I þessari akademíu skírðist
málfar Sveinbjarnar Egilsson-
ar og Bessastaðamanna. Sama
akademía var lífslind Fjölnis-
manna og síðari snorgaungu-
manna þeirra, sem í Höfn
sömdu íslens'kum almenningi
tímarit á þessari andlegu upp- ,
gángsöld. Þarna var dalur
Jónasar og þarna reis bjargið
sem Konráð stóð á, sá einn
Jón Helgason viö skrifborð sitt í Árnasafni
fullu pápisku miðaldamáli,
hómilíum og helgikvæðum,
sem 19. öldin skágekk alger-
lega, dót sem virðist ekki
einusinni hafa komið við þá
Sveinbjörn, Jónas og Konráð.
(Mætti kanski skjóta þv’í hér
að, að Jón hefur sem vísinda-
maður gert miðaldaskáldskap
islenskan að einni af sérgrein-
um sínum innan norrænna
ifræða). Sem dæmi þess hve
fastur Jón er hinsvegar í
þeirri venju nítjándu-aldar-
meistara að fara til alþýðu að
fá skorið úr vafamáli, minnist
ég þess- að við deildum um
sögnina „að samla“, sem ég
hélt fast fram af því ég hafði
heyrt gamalt fólk segja svo
í bernsku. Jón spurði hvern
ég hefði heyrt segja þetta.
Magnús í Melkoti, sagði ég.
Jón spurði sem von var hver
hann hefði verið. Harin reri
úr Grófinni, sagði ég, og átti
ævinlega kvígildi á Síðumúla-
veggjum. Þaraðauki var hann
einlægt á íslenskum skóm, þó
borinn og barnfæddur reyk-
vikingur. Jón Helgason sagði:
Þá þarftu ekki að segja fleira.
(Þ.e.a.s.: maður sem sannan-
lega gekk á íslenskum skóm
ævilángt, reri og átti kvígildi,
hefur ekki getað talað nema
réttá íslensku.)
Það er eitt undarlegt við
íslfenskuriá í svipinn, að áldrei
hreinsunarmenn og þreytast
aldrei á að úthúða dönsku-
slettum. Einn af snjöllum
málhreinsunarmönnum okkar
var í fyrra sem oftar að pré-
dika á móti dönskuslettum í
útvarpinu; gat hanu ekki
nógsamlega lýst andstygð
sinni á þeirri slettu „að taka
einhverjum opnum örmum“.
Seinast var hanii orðinn svo
reiður úti þá menn sem þannig
mæltu, að hann sagði að ekki
væri hægt að kalla þá öðru
nafni en apaketti. Því miður
var hann búinn að gleyma því
að orðið „apaköttur" er e'kki
til í neinu máli öðru eri
dönsku.
Gullaldarmönnum íslenzk-
unnar í Kaupmannahö.f i á 19.
öld, t.d. Konráði og Jónasi,
eða segjum ögn síðbornari
mönnum einsog Gr'ími Thom-
sen, þessum mön.ium gat
ekki orðið á skissa sú að
sletta dönsku óviljandi, af því
þeir kynnu ekki greinarmun
dönsku og íslensku. Allir
snillíngar íslenskunnar á fyrri
öld kunnu dönsku betur en
flestir danir, og rituðu á
henni bækur; mun t.d. liggja
meira megn ritaðs máls á
dönsku en íslensku eftir þá
þrjá meistara sem ég var að
nefna. Snillíngar einsog
Stephan G. Stephansson og
Guðmundur Friðjónsson sletta
afturámóti oft dönsku af
þeirri ástæðu að þeir kunna
hana ekki til hlítar, vita ekki
alténd að orðatiltæki sem
þeim þykir fara vel í munni
er dönskusletta. Saga er sögð
um úngan Islenskan fræði-
mann sem kom að heiman
til þess að gefa út handrit
nokkurt í Kaupmannahöfn. I
Árnasafni hittir hann fyrir
forstöðumann safnsins Jón
Helgason og biðst aðstoðar
hans, „vegna þess“, einsog
hann komst að orði, „ég veit
ekki hvernig ég á að bera mig
að.“ Jón Helgason varð
nokkuð gneypur við þessu
tali og gekk þegjandi burt.
Eftir drykklánga stund kom
hann þó aftur með fult fáng-
ið af bókum handa hinum
únga fræðimanni að moða úr,
og hafði þau orð við að hann
gæti feingið meira. Fræðimað-
urinn úngi af íslandi svaraði:
„þetta held ég sé nú nóg til
að byrja með.“ Þá var Jóni
Helgasyni öllum lokið og hann
svaraði heldur kaldranalega:
„Hver sem segir ,,til að byrja
með“ hér, verður drepinn!“
Einusinni sagði Jón Helgason
mér frá því að hann hefði í
Reykjavík verið boðinn til
veislu þar sem átti að koma
mentuð islensk kona sem
dvalist hafði langdvölum í
Austurindlandi og á Ceylon.
„Eg var dauðhræddur að fara
í þetta samkvæmi“, sagði Jón,
„af ótta við að kona þessi
rnundi sletta malaja’am og
singhalís I öðru hverju orði,
og þá mundi standa aftarlega
í mér að skilja. Eg hef sjaldan
orðið jafnhissa á ævi minni
og þegar konan byrjaði að
tala og tók í gríð og ergi að
sletta dönsku.“ Eg held marg-
ur af kunriíugjum Jóns Helga-
sonar hefði viljað gefa nok'k-
uð til að fá að sjá framaní
hann í vetur leið þegar hann
var að lesa það í íslensku
dagblaði, að nýlega hefði
komið út í Frakklandi mikil
forlátabók, vcnduð í alla staði,
og héti Joliannes Aabenbar-
ing.
Það er án efa eitt meðal
nauðsynjamála á Islandi að
koma upp skóla til að kenna
blaðamönnum döusku (sumir
segja að líka þurfi að kenna
þeim landafræði). Það verður
að heimta af mönnum sem
skrifa íslensku að staðaldri,
bæði mér og öðrum, að við
vitum nokkurnveginn hvenær
við erum að skri.fa íslensku,
en ekki dönsku. Islenskir
blaðamenn hafa sagt í mín
eyru, og stundum láta þeir
það útúr sér á prenti, að þeir
neyðist til að sletta dönsku
af þv'í þeir verði að skrifa
svo hratt. Menn sem eru svo
hraðskrifandi á dönsku að
þeir fara ósjálfrátt að skrifa
á" því máli þegar þeir þurfa
að flýta sér, ættu að leita
sér atvinnu við blaðamensku
í Danmörku.
Það er því miður ekki of-
mælt sem stundum er haldið
fram, þó af misjafnlega hrein-
um hvötum ,að málvöndun og
málfegurð fari hrakandi í
landinu i réttu hlut.falli við
aukinn skólagáng íslendínga.
Reyndar hefur s'kólunum tek-
ist að vinna bug á flámæ’inu,
sem eirisog lús: vrir talið
brennimark á sérstöku fólki
þegar ég var barn. Þessi sig-
Framhald á 8. siðu-