Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.04.1997, Blaðsíða 9

hvaða áhrif hún hafði á fólk frá vöggu til grafar.
Nátengt vinnunni í íslensku bændasamfélagi var
menntunin. Hún var samtvinnuð bæði í leik og starfi.
Þar var homsteinn hvers heimilis kvöldvakan sem var
vettvangur fyrir ullarvinnuna á vetrum og menntun
bama og skemmtun fyrir fullorðna. Eins og rætt var
um að framan þá var kvöldvakan nokkurskonar
sameiningargrundvöllurallsheimilislífsins. Þarfengu
bömin sína menntun hvort sem það var formlegur
undirbúningur und ir ferminguna eða óformleg menntun
sem fylgdi upplestri eldra fólksins. Allir sjálfsævi-
söguritar eyða umtalsverðum tíma í að ræða hvemig
kvöldvökumarfóru fram og hvað fólst íþeirri menntun
sem þeir nutu. Þar var gjaman tíundað hvað var lesið
og hvers konar lesefni stóð þeim almennt til boða.
Höfundar gera einnig grein fyrir hvaða áhrif þessi
menntun hafði á sálarlíf þeirra og almenn heill. Öll
þessi umræða veitir óvenju ríkulega sýn inn í hugar-
heim alþýðufólks á 19. og 20. öld og sýnir einkar vel
hvað hafði áhrif á það.
Uppeldimál eru gjaman gerð að umtalsefni og þá
hvaða hugmyndir fólk hafi haft um uppeldi bama og
hvemig það hafi komið fram í raun. Náskylt upp-
eldismálum voru samskiptin við foreldra og aðra sem
í umhverfi höfundar voru. Þá koma og trúmál nánast
alltaf fyrir í tengslum við ferminguna og reyndar
oftast mikið fyrr er sagt er frá bænalestri, húslestrin-
um og hvenær börn byrjuðu að læra sálma og vers. í
sambandi við trúmálin tengdist einnig umræðan um
þjóðtrúna og á hvaða hátt hún var hluti af hversdags
lífi almennings á þeim tíma sem höfundur var að alast
upp.
En höfundar sjálfsævisagna segja ekki aðeins frá
kynnum sínum af hinu geistlega valdi heldureinnig frá
samskiptum sínum af hinu veraldlega valdi ef einhver
voru. Þar báru hæst hreppstjórar, hreppsnefndir,
sýslumenn og jafnvel eru sagðar sögur af þekktum
stjómmálamönnum. Þessi umræða getur bæði verið
mjög persónuleg og einnig tengst almennri stjóm-
málaþróun á tímabilinu sem um er fjallað. Á þann hátt
tengjast sjálfsævisögurnar oft þjóðfélagsmálum al-
mennt og segja má að höfundurinn verði þannig
ósjálfrátt þátttakandi í þeirri baráttu sem t.d. sjálf-
stæðisbaráttan var.
Hér hefur aðeins verið drepið á allra helstu mála-
flokkana sem hægt er að finna í sjálfsævisögunum en
að sjálfsögðu eru þeir mikið fleiri. Allir tengjast þeir
í þeim spuna sem líf einstaklingsins er, í eilífri leit hans
fyrir betra lífi og baráttu fyrir kjörum sjálfs síns og
fólksins sem standa honum næst. Það er þessi leit
hvers manns af sjálfum sér sem gerir margar sjálfs-
ævisögurnar að svo gjöfulli heimild. Það er einmitt í
því samhengi sem þessi málefni fá mesta dýpt og
stærstu þýðingunna, þ.e. í lífi sérhvers manns.
Heimildir:
1 SímonEiríksson,„Búnaðarhættir,klæðnaður,venjuro.fl.um
miðja 19. öld.” Blanda 4 (1928-31), bls. 214-215.
2 Sjá ummræður um þessa þróun í Sigurði Gylfa Magnússyni,
“The Continuity of Everyday Life: Popular Culture in
Iceland 1850-1940.”, Doktorsritgerð frá Camegie Mellon-
háskólanum í Bandaríkjunum, 1993, bls. 45-89.
3 Sjá Gísla Ágúst Gunnlaugsson, Family and Household in
lceland: studies in the relationship between demographic and
socio-economic development, social legislation and family
and household structures (Uppsala, 1988), bls. 32.
4 Samarit,bls. 35-36. SjáeinnigGuðmundJónsson, Vinnuhjú
ál9.öld. Ritsafn Sagnfræðistofnunar 5 (Reykjavík, 1981),
bls. 12.
5 Loftur Guttormsson, Bernska, ungdómur og uppeldi á
einveldisöld. Tilraun til félagslegrar og lýðfrœðilegrar
greiningar. Ritsafn Sagnfræðistofnunar 10 (Reykjavík,
1983), bls. 57-67.
6 Sjámjöggóðagreinumfósturböm: GísliÁgústGunnlaugsson,
‘“Everyone's Been Good To Me, Especially the Dogs’:
Forster-Children and Young Paupers in Nineteenth-Century
Southem Iceland.” Journal ofSocialHistory 27 (1993), bls.
341-358. Einnig: Gísli Ágúst Gunnlaugsson, Ómagar og
utangarðsfólk. FátœkramálReykjavíkur 1786-1907. Safntil
sögu Reykjavíkur (Reykjavík, 1982), bls. 178 og áfram.
7 Gísli Ágúst Gunnlaugsson, Family and Household, bls. 95.
8 Hannes J. Magnússon, Hetjur hversdagslífsins. Nokkrar
þjóðlífsmyndirfrá upphafi 20. aldarinnar (Akureyri, 1953),
bls. 237.
9 Sigurður Ámason, Mefí straumnum. Nokkrar œviminningar
(Reykjavík, 1950), bls. 39-40.
10 Sigurður Gylfi Magnússon, “The Continuity of Everyday
Life....”, bls. 90-173.
11 Sigurður Gylfi Magnússon, “Siðferðilegarfyrirmyndirá 19.
öld.” Ný saga 1 (1995), bls. 57-72.
13 Hér má nefna margar sagnfræðirannsóknir sem fjallað hafa um
efnið frá ýmsum hliðum. Sjá gott yfirlitsrit Harvey J. Graff,
The Legacies ofLiteracy. Continuities and Contradictions in
Western Culture and Society (Bloomington, 1987).
14 Magnús Gíslason. Kvallsvaka. En islandsk kulturtradition
belyst genom studier í bondebefolkningens vardagsliv och
miljö undre senare halften av 1800-talet och början av 1900-
talet. Studia Ethnologica Upsaliensia 2 (Uppsala, 1977).
15 Þorkell Bjamason, “Fyrir 40 áram.” Tímarit hins íslenzka
bókmenntafélags, 13(1892),bls. 170-258; ÓlafurSigurðsson,
“Fyrir 40 árum.” Tímarit hins íslenzka bókmenntafélags, 15
(1894), bls. 198-246. Þórkell svaraði síðan grein Ólafs einu
ári síðar: Þorkell Bjamason, “Fyrir 40 áram.” Tímarit hins
íslenzka bókmenntafélags, 16 (1895), bls. 204-229.
16 Ólafur Sigurðsson, “Fyrir 40 árum”, bls. 199-200.
17 Samarit.
18 Þorkell Bjarnason, “Fyrir40árum.” Þjófíólfur 5. okt, 1894,
bls. 186.
19 Sjá t.d. Magnús Magnússon, Syndugur maður segir frá.
Minningar og mannlýsingar (Reykjavík, 1969), bls. 5. Sjá
einnig Magnús Bl. Jónsson, Endurminningar. Bernska og
námsárl (Reykjvík, 1980),bls. 13; LárusJ.Rist, Syndaeða
stökkva. Endurminningar (Akureyri, 1947), bls. 7.
20 Sigurður Ingjaldsson, Æfisaga Sigurðar Ingjaldssonar frá
Balaskarði. Önnur útgáfa (Reykjavík, 1957), bls. 8.
21 Ólafur Jónsson, A tveimur jafnfljótum. Minningaþœttir 1
(Reykjvík, 1971).
23 Þórir Bergsson, Endurminningar (Akureyri, 1984), bls. 23.
9