Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.03.1998, Qupperneq 9

Halldór Bjarnason
Fáein orð um töku aðalmanntala 1801-1910 og áreiðanleika
þeirra
Manntalsdagar og talningardagar
I Fréttabréfi Ættfræðifélagsins í janúar síðast liðnum birtist athyglisverð athugun á manntalinu
1850, þ.e.a.s. hvenær ársins það hefði verið tekið. Á höfúndur greinarinnar, Sigurður
Ragnarsson, þakkir skilið fyrir að hafa vakið máls á þessu.
Eins og Sigurður lýsir stendur i frumriti manntalsins 1. febrúar 1850 en í vélriti
Þjóðskjalasafns stendur 1. október. Athugun hans sýnir að allt virðist benda til þess að það
hafí verið tekið 1. febrúar 1850 eða miðist við þann dag. Segir Sigurður að hann hafi ekki
fengið ótvíræðar skýringar á þessu misræmi hjá starfsfólki Þjóðskjalasafns.
Skömmu seinna var ég að lesa athugasemdir við tölurnar sem unnar voru úr
manntalinu 1890 og sá þá nokkuð merkilegt. Höfúndurinn var að tala um mismunandi reglur
og dagsetningar sem höfðu gilt um töku aðalmanntala á öldinni og sagði síðan: „Að því er
snertir fólkstölin á þessari öld er að öðru leyti, að því er menn vita, ekki nein sjerstök ástæða
til að efast um að þau sjeu áreiðanleg, nema fólkstalió 1850, sem tekió var í ágiistþannig, að
það átti að greina fólkstöluna l.febrúar nœst á undan“ (Stjórnartíðindi 1893 C, bls. 42;
skáletrun H.Bj.).
Samkvæmt þessu hefúr manntalið ekki verið tekið 1. október, að minnsta kosti óvíða,
heldur í ágúst þetta ár. Fróðlegt væri þó að vita meira um það hvenær það var tekið. Kannski
mætti finna eitthvað um það í bréfabókum og bréfadagbókum þeirra embættismanna sem
munu hafa borið ábyrgð á manntalstökunni en það voru sýslumenn þótt hreppstjórar sæju um
framkvæmdina.
Hitt skiptir þó meira máli að fá staðfestingu á því sem athugun Sigurðar benti til en
það er að manntalið átti að miðast við 1. febrúar. Þetta vekur svo hugleiðingar um það hvenær
talning fyrir aðalmanntöl á 19. öld fór yfirleitt fram. Þegar málið er hugsað hefúr hún
áreiðanlega ekki verið framkvæmd á einum og sama deginum um landið allt en spyrja má
hvað var það vanalega? Eg mun koma að þessu hér á eftir en ljóst er af tilvitnaðri athugasemd
að sjaldan eða aldrei hefúr munað mörgum mánuðum eins og árið 1850.
Hér verður þó að undanskilja manntalið 1801 sem var ekki einu sinni tekið það ár,
heldur 1802 og 1803, þótt það skyldi miðast við 1. febrúar 1801 (sjá formála Júníusar
Kristinssonar að því manntali). Af þeim sökum er engin fúrða þótt að ýmsar skekkjur séu í því
manntali. Einn af félagsmönnum Ættfræðifélagsins, Sigurjón Páll ísaksson, hefúr sagt mér að
athuganir sínar á kirkjubókum og manntalsbókum sýslumanna í Skagafirði sýni að manntalinu
1801 skeiki í ýmsu. Þá hefúr Friðrik Kjarrval líka fúndið mörg dæmi um misræmi, að sögn
Sigurjóns. Þessar skekkjur felast til dæmis í því að fólk vantar eða það jafnvel tvítalið, búseta
(aðsetur á jörðum) er skökk og nýdánum börn sleppt. Væri áhugavert að fá nánari fróðleik hjá
þeim um þetta hér á síðum fréttabréfsins.
Heimilisfastir eða viðstaddir
En það er fleira sem getur orsakað skekkjur í manntölum eða gert þau svolítið varasöm. Allt
frá fyrstu manntölunum og fram til 1860 átti að skrá alla þá sem voru heimilisfastir á hverjum
stað. I manntölunum 1870-1910 átti hins vegar að skrá allt viðstatt fólk á hverjum stað, hvar
sem það átti heimili. Frá og með 1920 var svo aftur horfíð til fyrri reglu (Hagskinna.
Sögulegar hagtölur um Island. Ritstjórar Guðmundur Jónsson og Magnús S. Magnússon, Rv.
1997, bls. 42).
í títtnefndum athugasemdum við manntalið 1890 er sagt að breytingin 1870 hafi verið
gerð af því að hin fyrri regla þótti ekki nógu áreiðanleg. Stundum hafi nefnilega bæði
8