Árbók VFÍ - 01.01.1992, Blaðsíða 200

198 ArbókVFI 1990/91
vatnsstreymi getur verið nærri lóðréttu í sprungum, borholum og öðrum misfellum í jarðlög-
unum.
Til að gera langa sögu stutta má segja að líking l gildi fyrir æstætt (steady state) ástand
(mynd 2).
Vatnsveitir og stemmir: Þau jarðlög, sem eru lek og grunnvatn berst eftir, nefnast vatns-
veitar eða veitar (aquifers). Mjög sprungin svæði geta einnig verið góðir veitar. Séu jarðlög
svo þétt, að þau hindra allt grunnvatnsstreymi, nefnast þau stemmar (aquiclude).
Ásog (adsorbtion): Þar sem vatn hripar um ómettuð jarðlög sem jarðraki, eða rennur um þau
sem grunnvatn, verða víða efnaskipti milli vatns og aðliggjandi jarðlaga. Efni úr vatninu sitja
þá eftir á yfirborðsflötum (t.d. kornum) í jarðlögununr. Slíkt er kallað ásog. Leirinnihald, magn
lífrænna efna, ásamt öðrunr þáttum stýrir því í hve miklum mæli efni, sem eru í jarðvatninu,
t.d. lífræn efni, ammoníak og fosfór, ásogast á jarðlög. Sýnt hefur verið fram á, að í heitari
löndum brjóta lífverur niður mörg þau efni, sem ásogast hafa á jarðlögin. Ekki er til nein
vitneskja, hvort slíkt gerist hér á landi, en reynsla frá mengunarslysum á Rosmhvalanesi gefur
til kynna, að lífrænt niðurbrot hérlendis geti tekið gríðarlega langan tíma.
Dreifing (dispersion): Berist fljótandi efni í vatn og hrærist saman við það eða leysist upp í
því, þá getur mengunarefnið borist í ýmsar áttir frá upptakastað. Þetta þýðir, að þrátt fyrir að
grunnvatnsstraumur beri mengunina til ákveðinnar áttar, getur mengunin borist dálitla
vegalengd gegn streyminu og verulega til beggja átta, þvert á nreginstefnu grunnvatnsstreym-
isins. Sé grunnvatnsstraumurinn mjög sterkur er dreifingin yfirleitt ekki mikil.
Dreifing (dispersion) gerir það að verkum, að efni sem berst með grunnvatnsstraumi kemur
ekki allt fram í einu, heldur blandast við vatnið og kenrur fram á nokkrum tíma.
3 Mengunarhætta
3.1 Jaröraki
Þegar neðanjarðartankar fara að leka, rennur olían jafnan fyrst um jarðrakasvæðið og gætir því
áhrifa mengunarinnar þar fyrst.
Eins og getið er að framan, eru talsverðar líkur á að olían ásogist á leirríkan eða húmusríkan
jarðveg (t.d. mó) í jarðrakasvæðinu og niðurbrot hérlendis virðist vera ákaflega hægt ef
nokkuð. Olían nær því grunnvatni ef ekkert er að gert. Alla jafna er hægt að moka þessum
jarðvegi burtu, en sé mjög djúpt á yfirborð grunnvatns, svo ekki er unnt að nota vélgröfur,
verður það mjög dýrt.
Sé jarðvegur sendinn eða sprungur í berggrunni hripar olían nánast viðstöðulaust niður í
grunnvatn og berst fram með því.
3.2 Grunnvatn
Áhætta vegna mögulegrar eða líklegrar mengunar frá olíugeymum neðanjarðar er háð grunn-
vatnsaðstæðum og verndunargildi umhverfis á svæðinu. Ýtrustu verndar verður aö gæta þar
sem miklar grunnvatnsauðlindir eru eða verndargildi svæða er mjög mikið. Víða annars staðar
er nrun minni þörf á strangri vemd. Því má flokka landsvæði í áhættuhópa eftir grunnvatns-
aðstæðum og verndargildi.
Þar sem olía er eðlisléttari en vatn, flýtur hún að mestu ofan á grunnvatnsborðinu. Hluti
hennar gengur þó í samband við vatnið, hrærist saman við það og sígur niður.