Bændablaðið - 12.11.2002, Blaðsíða 18

BÆNDABLAÐIÐ
Þriðjudagur 12. nóvember 2002
Á
18
Kýr komast í háa nyt strax eftir
burð. Mjólkin er mjög kalkrík og
t getur dagsnyt af henni innihaldið
margfalt það magn af kalki sem er
í blóðinu. Því þarf að fara í gang
mjög öflug upptaka af kalki úr
beinum og meltingarvegi til að
anna þörfmni. Ef þetta upptöku-
kerfí kalks er ekki að fullu virkt
eða verður fyrir truflun fær kýrin
doða. Kalkið er einnig nauðsyn-
legt til að hreyfmgar vöðva séu
eðlilegar. Þetta á m. a. við um
slétta vöðva vambar og legs. Aður
héldu menn að offóðrun á kalki
fyrir burð væri orsök doða en nú
hafa nýlegar rannsóknir erlendis
sýnt ótvírætt fram á að ofgnótt af
kalí í fóðri fyrir burð er söku-
^ dólgurinn. Margir þættir hafa áhrif
- ofgnótt af kalí er einn þeirra.
Fyrir rúmu ári hófú tveir kúa-
bændur á Suðurlandi fóður-
athugun með aðstoð Erlendar
Jóhannssonar fóðurfræðings hjá
Fóðurblöndunni. Markmiðið var
að reyna að draga úr doða-
einkennum við burð með því að
fóðra kýrnar á sérstökum geld-
stöðukögglum sem Erlendur útbjó
í þessu skyni.
Rannsóknir sýndu að með því
að lækka sýrustig í þvagi (sýru-
Tstig blóðs breytist lítið vegna
„buffer“ kerfa - beinin eru helsta
„buffer“ kerfið) geldkúa niður í
pH 6-7 í stað pH 8 eða yfir þá
jókst kalkið í blóðinu og nýting
kalks úr beinum varð mun virkari.
Hægt er að hafa áhrif á sýrustigið í
þvagi með
fóðrun. Ofgnótt af
kalí heldur pH í
þvagi háu. Auð-
veldasta leiðin til
að lækka sýrustig
í þvagi er að gefa
kalísnautt fóður í
3 vikur fyrir burð.
Það er oft erfitt
♦ þar sem grös eru
yfirleittt kalírík.
Rannsóknir hafa
sýnt að að hægt er
að draga úr
áhrifum kalís með
því að setja súr
Svanhvít í
Hjallanesi 1.
er með 48
mjólkandi kýr
Framleiðslu-
réttur: 173
þúsund lítrar.
sölt í fóðrið seinustu 3 vikumar
fyrir burð.
Þegar fóðrað er með súmm
söltum þarf mikillar aðgæslu við
því að ofnotkun getur ofsýrt
blóðið og valdið skaða. Sýrustig í
Magnússon, Akbraut í Holtum og
Karl Jónsson og Jónína B.
Kristinsdóttir á Bjargi í Hruna-
mannahreppi. í mars á þessu ári
gengu þau hjón Svanhvít Guð-
mundsdóttir og Kjartan Elíasson á
Er doði menningarsjúkdómur?
Karl bóndi á Bjargi sagði að líklega mætti segja að doði væri
menningarsjúkdómur. I árdaga hefði náttúran séð til þess að dýr
eignuðust afkvæmi á vorin. „Það var erfitt með fóður á veturna og
það var oft lélegt og ekki síst vikurnar fyrir fæðingu afkvæmisins.
Nú fóðrum við mennirnir skepnurnar okkar á kjarngóðu
hásumarfóðri á veturna. Þetta getur ekki passað,“ sagði bóndinn á
Bjargi, og hin tóku undir og bættu við að það þyrfi að búa til
„náttúrulegri skilyrði fyrir kúna“ nokkru lyrir fæðingu kálfsins.
Með þessari fóðrun væri kýrin byggð upp fyrir mjaltaskeiðið. Karl
sagði að jórturdýr væru nú einu sinni þannig af Guði gerð að þau
þyrftu á miklu kalí að halda á ákveðnum tímum. „En kalí í
vetrarfæðu iórturdvra í náttiirlegiun aðstæðum er miög lágt.“
þvagi er nánast það sama og í
blóði. Auðvelt er að mæla sýrustig
í þvagi með pH pappír. Súr sölt
eru afskaplega bragðvond og geta
dregið úr áti. .
Ekki er blaðinu kunnugt um að
rannsóknir hafi verið gerðar hér á
landi á áhrifum kalís í geldstöðu-
fóðri á tíðni doða.
Kögglamir sem bændurnir
hafa notað innihalda súr sölt sem
hafa þau áhrif að auka virkni
„buffer“ kerfisins - auka niðurbrot
beina og sýrustig lækkar.
Bændumir hefja
kögglagjöf allt að
þremur vikum
fyrir burð. Yfir-
leitt gefa þeir um
tvö kíló á dag, en
ef kýrin er í góð-
um holdum virðist
hún þurfa meira
magn. Bragðið er
sagt afar vont en
kýmar láta sig
hafa það, enda
ekki boðið upp á réttUr:136
anna^- þúsund lítrar.
Bændumir eru
þeir Daníel
Karl á Bjargi
er með 30
mjólkandi kýr
Framleiðslu-
Hjallanesi 1 í Landssveit til liðs
við Daníel og Karl en í Hjallanesi
1 vom mikil vandamál varðandi
súrdoða sem kom upp viku eftir
burð.
Fyrir rúmu ári stóð Karl yfir
kúnum sínum þar sem þær voru
illa haldnar af doða. Eðlilega var
hann áhyggjufullur. I fjósið kom
nýlega útskrifaður svissneskur
dýralæknir og hann spurði hana,
hvað væri að kúnum. Hún spurði á
móti hvort þær fengju geldstöðu-
fóðrun. Karl spurði hvað það væri,
en fékk ekkert
svar. Hann fór þá í
símann og leitaði
ráða hjá Erlendi í
Fóðurblöndunni.
Erlendur rifjaði
upp að fyrir ára-
tug hefði hann sett
saman geldstöðu-
fóður sem ekki
hefði fengið braut
hljómgrunn þá. ermeð16
„Þegar ég kom mjó|kandi kýr
með mitt vanda- pcamleiðslu-
mál þá skildi Er- réttur; 96
lendur að nú væri þúsund |ítrar.
líklega kominn
Daniel I Ak-
tími til að dusta rykið af gömlu
hugmyndinni því þama væri
kominn rétti maðurinn. Við nán-
ari athugun kom svo í ljós að rann-
sóknir á þessu vandamáli voru í
gangi bæði austan hafs og vestan.“
Og Daníel rifjar upp að fyrir
fjórum árum var hann og Kristinn
Guðnason á Þverlæk að bera
saman mjólkurkúrfumar hjá kún-
um hvor hjá öðrum og þá kom í
ljós að meðalkýrin hjá okkur var
ekki eins. Hjá Daníel var toppur-
inn í öðrum mánuði eftir burð en
hjá Kristni í fyrsta mánuði.
„Sumar kýr vom í toppafúrð-
um á fyrstu mælingu á meðan
aðrar náðu mestri nyt á fimmta
mánuði frá burði og var það ekki
há nyt. Þær kýr áttu við lystarleysi
að stríða þó þær færu kannski ekki
beint í súrdoða, en þetta dró úr af-
urðagetu þeirra. Þetta var kveikjan
að því að við Karl fórum að ræðast
við um hvernig á þessu stæði. Þá
kom Karl með svo háfleygar
útskýringar að ég skildi hann ekki
í fýrstu, en því oftar sem við
ræddum málin skildi ég hann
betur. Þeir sem þekkja Karl á
Bjargi vita hvað ég á við, svona
hefur þetta undið upp á sig og
orðið að efni í vísindatilraun í
dag,“ sagði Daníel og vildi benda
á að hægt er að fá sýrustigsstrimla
í versluninni Deiglan.
Karl sagði að fóðrunin og
hvemig að henni væri staðið væri í
raun grunnurinn að nautgriparækt
- gallinn væri bara sá að leið-
beiningar um fóðrun á geldstöðu
væru ekki til.“„Geldstaðan er það
fóðrunartímabil sem er erfiðast
viðureignar." Karl gerði heysýni
að umtalsefni og sagði að þau
væm grundvallaratriði vandinn
væri hins vegar sá að þar vantaði
trénisgreiningu.
„Menn ættu að velja heygerðir
og kjamfóður eftir heysýnum. Svo
eru sum hey betri en önnur handa
geldstöðukúnum."
Rúlluheyskapur ætti að gera
bændum auðveldara að ganga
þannig frá vetrarforðanum að
auðvelt sé að ná í rúllur með réttu
efnainnihaldi. Karl brosti út í
annað og minnti á að það væri
betra að menn röðuðu rúllunum
eftir merkingum þannig að þær
væru aðgengilegar.
Ekki er hægt að slá neinu fostu
varðandi þessa athugun en svo
virðist sem geldstöðukögglamir
hafi jákvæð áhrif. Þetta kom ekki
síst fram í kúnum í Akbraut en
þær sluppu alveg við doða og
súrdoða sem voru í tilrauninni, en
höfðu æði oft fengið hann áður
fyrr um og eftir burð. Hér kann að
skipta máli að kýmar í Akbraut
eru holdmeiri en kýmar á hinum
bæjunum. Kýmar á Bjargi sluppu
og mjólkuðu vel fram að fyrsta
beiðsli en þá virtist orkuforðinn
tæmdur. Ein þeirra fékk ekki geld-
stöðuköggla og hún lá flöt í doða
við burð. Annarri var hætt að gefa
köggla góðri viku fyrir burð og
hún slapp. Þess má geta að
umrædda köggla má ekki gefa
kúm sem em mjólkandi.
„Ég finn fyrir jákvæðri breyt-
ingu,“ sagði Svanhvít og tók það
fram að ein kýr hefði lent í alvar-
legum súrdoða þrátt fyrir geld-
stöðukögglana. Ástæðan hefði
verið sú að kýrin hefði átt að fá
meira enda stór og feitlagin - eða
kringum 4,5 í holdstigun, en þetta
sýnir að stærð gripanna skiptir
máli.
Viðmælendur blaðsins voru
sammála um að bændur ættu að
gera meira af því að holdstiga
kýmar sínar. (Sjá Grein um holda-
stigun íslenskra mjólkurkúa sem
kom í 12. tbl Freys 2001, bls 36 -
39). „Holdstigun skiptir miklu
máli þegar kýrin fer í geldstöðu,"
sagði Daníe, en æskileg einkunn
er 3,0 til 3,5. Holdstigun kúnna í
Hjallanesi var tæpir 2 en á Bjargi
um 3. „Kýmar eru famar að
mjólka meira en þær gerðu áður,“
sagði Daníel. „Þar með verður
doðinn sýnilegra vandamál.“
- Hvert verður framhaldið?
Viðmælendur blaðsins sögðu að
þeir teldu sig hafa farið inn á svið
sem ætti hiklaust að rannsaka
betur. „Ávinningurinn er ljós.
Skepnan er hraustari við burð og á
auðveldara með hann. Kálfúrinn
er sprækari. Minna er um fastar
hildir. Kýrin kemst fyrr inn í
mjólkurframleiðslu með hærri af-
urðir - mjólkurkúrfan verður
jafnari. Þessir kögglar eru hins
vegar ekki heppilegir fyrir kvígur
og það þarf að rannsakast betur."
Daníel gerði sýrustig í blóði
kúnna að umtalsefni og sagði það
yfirleitt of hátt í geldstöðufóðrun.
Ástæðuna mætti rekja til þess að
það væri of hátt hlutfall af kalí,
kalki,og fiskimjölspróteini í fóðri.
Þessu væri hægt að stýra með
kjamfóðurgjöf og áburðamotkun á
túnin á vorin. Mikil notkun á bú-
fjáráburði og þrígildum áburði
væri bein ávísun á erfiðleika við
burð.
„Það er mikilvægt að fylgjast
með kúnum á þennan hátt. Þarna
sjá menn hvemig kýriner fóðruð á
mjaltaskeiðinu," sagði Daníel.
Karl sagði að ef sýrustig á burðar-
tíma væri hærra en pH 8 þá gæti
gripurinn ekki nýtt sér það kalk
sem væri bundið í líkamanum.
Svanhvít sagði að þama kæmu
geldstöðukögglamir sér vel. í
mörgum tilvikum hefðu þeir klár-
lega komið í veg fyrir að þau
hefðu þurft að grípa til róttækari
aðgerða - eins og að gefa kalk.
Bólusetning við garnaveiki
Bólusetja þarf snemma
Mikilvægt er að bólusetja
ásetningslömb við gamaveiki sem
allra fyrst að haustinu. Ástæðan er
sú, að mótefni, sem lömbin fá með
móðurmjólkinni (broddinum) og
hafa varið þau gegn vorsmiti,
v endast ekki lengur en fram í ágúst-
september. Eftir það má ætla að
þau séu óvarin gegn smiti sem
leynast kann í hjörðinni. Bólu-
setning er áhrifamikil aðferð til
vemdar gegn veikinni. Ein vel
heppnuð bólusetning dugar til ævi-
langrar vamar. Til þess þarf helst
að bólusetja áður en skepnan
smitast.
Bóluefnið er vandmeðfarið.
Sérstaka þjálfun þarf til svo vel
fari. Dýralæknar sjá víðast hvar
um bólusetningu nú orðið. Við
bólusetninguna fá skepnumar sótt-
•*¥ hita og varanlegur hnútur myndast
á bólusetningarstaðnum. Illa
bólusettar ær gefa lömbum sínum
lélega vöm og verja þau illa eða
ekki gegn vorsmiti. Éf smitið er
lítið í hjörðinni, geta liðið ár þar til
bera fer á veikinni. Bólusetninguna
og undirbúninginn þarf því að
vanda vel. Ásetningslömb ætti að
^taka ffá strax. Það er hægt að
haustinu og einangra ffá eldra fénu
á beit og síðar á húsi. Samkvæmt
reglugerð skal bólusetningu alls
staðar lokið fyrir áramót. Lömb
sem slátra á að vetrinum skal
einnig bólusetja nema fengið sé
sérstakt leyfi. Það útheimtir
einstaklingsmerkingu, skráningu
og skýrslugerð.
Hventer má hœtta að bólusetja?
Á nokkrum svæðum landsins
hefur bólusetningu gegn gama-
veiki verið hætt. Víðast hvar með
góðum árangri en afleiðingamar
geta og hafa orðið alvarlegar, ef
sjúkdómurinn eða smitið leynist á
viðkomandi svæði, eða berst inn á
það eftir að bólusetningu er hætt.
Þá verður að taka upp bólusetn-
ingu að nýju á öllu viðkomandi
svæði, sem þýðir 10 ár áður en
hætt yrði aftur.
Viðmiðunarreglur:
1. Leyfið nái til heils vamar-
hólfs með tryggum vamarlínum
(vel viðhaldið, bann við flutning-
umyfir þær).
2. Ekki hafi orðið vart gama-
veiki í 10 ár í vamarhólfinu. Eftir-
lit sé virkt, gamasýni úr sauðfé og
nautgripum hafi verið skoðuð.
3. Fyrir liggi upplýsingar um
heimaslátraðan fénað (fé, kýr og
geitur) og sýni hafi verið skoðuð
úr þeim.
4. Fyrir liggi upplýsingar um
veikindi og vanhöld og skoðaður
hafi verið fénaður, sem vanþrifist
hefúr, sjálfdauður eða lógað vegna
vanþrifa eða grunsamlegra veik-
inda.
5. Skoðað hafi verið fé á húsi
og í haustréttum á svæðinu.
6. Mat á áhættu fari ffam með
sveitarstjómum, sem lýsi yfir vilja
og ábyrgð, ef illa fer. Umsókn
sveitáfstjóma liggi fyrir.
7. Tryggt sé að veikin leynist
ekki í nautgripum á svæðinu.
8. Bændur á svæðinu fái
upplýsingar um aukna áhættu ffá
öðrum svæðum (dreifibréf).
9. Skipulagt fyrir næstu árin
með þátttöku heimamanna hvemig
má uppgötva veikina strax láti hún
á sér kræla að nýju.
Effirfarandi spumingum ætti
að svara fyrir hvem bæ á svæðinu
áður en bólusetning verður felld
niður:
- Hefur verið bólusett á
bænum, hvert lamb? Hafa skýrslur
verið sendar um það til yfir-
dýralæknis svo sem gera á?
- Er féð á bænum ein-
staklingsmerkt með eymamerkjum
og skráð?
- Hvað var mörgu fé slátrað s.l.
haust? Var fleim slátrað en því
sem sent var úr? Hvert var það sent
til slátrunar, ef um fleiri sláturhús
var að ræða? Voru sýni send úr
því?
- Hve mörgu fé var slátrað
heima fúllorðnu? Hve mörgum
kindum fúllorðnum var lógað ofan
í gröf (ekki hirt)?
- Hve nákvæm líffæraskoðun
var gerð á því, ef ekki voru send
sýni? Er víst að ekki var neinn
gamaveikigrunur í líffærum kinda,
sem fengu skituköst, vanþrifúst
eða tærðust upp?
- Hvemig voru fénaðarhöld á
bænum? Vantaði eitthvað af fjalli
eða fórst eitthvað í heimahögum
eða eftir að fé var komið á hús?
Hve margt drapst eða vantar? Úr
hverju drapst féð, sem vitað er að
týndi lífi? Vom send líffæri til
rannsóknar úr því?
- Telur bóndi engar eða ein-
hverjar líkur á að einhver hans
kinda, sem drápust eða var lógað
og ekki hirtar hafi verið með
gamaveiki? Hefúr bóndinn orðið
var við uppdráttarsýki með eða án
skitukasta (tærðust upp með skitu-
köst)?
Sigurður Sigurðarson
dýralœknir, Keldurn