Bændablaðið - 04.11.2008, Blaðsíða 22

22 Bændablaðið | þriðjudagur 4. nóvember 2008
Gamall tannlaus, gisinhærður öld-
ungur situr með staf í hendi innan
um tugi barnabarna og barnabarna-
barna. Augu hans eru tómleg og
maður veltir því fyrir sér hvort hann
sé í raun lifandi. Þetta er mynd úr
heimsmetabókinni og karlinn var
elsti maður í heimi, 120 ára. Oft hef
ég séð tré sem minna mikið á þetta
gráhærða, vindblásna karlhró. Þetta
eru tré sem eru farin að hrörna. Það
er flagnaður börkur af hálfum stofn-
inum og aðeins lítill hluti greinanna
er skrýddur laufi. Þegar maður sér
þessi tré fyrst þá hugsar maður sem
svo að þau verði örugglega dauð
að ári. En raunin er önnur. Tré geta
lifað í áratugi og aldir eftir að þau
fara að hrörna. Þessi tré væru varla
kölluð augnayndi í görðum. En í
skógum gegna þau sínu hlutverki.
Gamli lundurinn við þinghúsið
Það var þannig fyrir hundrað árum
að félagsheimili voru kölluð þing-
hús. Þetta tiltekna þinghús stend-
ur á Svalbarðsströnd og heitir nú
Safnasafn. Þar er ungmenna- og
kvenfélagsreitur sem stofnaður var
1912. Ég hef fengið þann heiður að
snyrta þennan lund annað veifið.
Þar má sjá hvernig aldurinn fer mis-
jafnlega með trén. Birkið er farið
að falla. Það verður undir hinum
stórvaxna reyniviði og er ekki
jafn lífseigt. Reynirinn er ótrúlega
glæsilegur. Hann er enn í fullu fjöri
og ekkert bendir til annars en hann
dugi þarna í einhverja áratugi enn.
Gulvíðir frá Sörlastöðum stend-
ur ótrúlega vel fyrir sínu þar sem
hann hefur næga birtu. Hann hefur
örugglega endurnýjast með stofn-
skotum. Lerki lítur einnig vel út og
á mikið eftir. Nokkuð er farið að
brotna undan snjó, eitthvað farið að
vindfalla og mörg trén eru krónulít-
il vegna þess hve þéttur lundurinn
er. Fara verður varlega með svona
reiti. Þetta eru fornminjar og minn-
isvarðar um unga Ísland.
Hversu gömul ertu gæskan?
Það er nauðsynlegur hluti í trjárækt
að velta fyrir sér hversu gamalt tré
kunni að verða. Það er bara ekki
auðvelt að gefa svar við þessu.
Hæsti mældi aldur hjá tegundinni
er oftast margfaldur meðalaldur.
Hér smelli ég upp nokkrum óá-
byrgum tölum um aldur lífvera til
að gefa einhverja hugmynd:
Manneskjan verður svona um
það bil 80 ára ef hún deyr ekki
miklu fyrr. Hundurinn 10 ára. Músin
1 árs. Kúskel 200 ára (405). Birki
50-100 ára (180). Reynir 70-140
ára (200). Greni 140-250 ára. Fura
200-400 ára (5000). Lerki 150-300
ára (1000). Tölur innan sviga eru
met eða hugsanleg hámörk.
Það er athyglisvert að elstu trén
finnast ekki við bestu aðstæður.
Það eru ekki trén á hlýju frjósömu
stöðunum sem eru elst. Nei, þvert í
mót, það eru fjallatrén þar sem köld
og þurr veðrátta er við völd. Það
er hægt að benda á nokkur atriði
sem útskýra þetta. Í fyrsta lagi er
starfsemi fúasveppa mun minni í
köldu þurru lofti heldur en heitu og
röku. Auk þess eru þessi ævafornu
fjallatré oft ekki í neinni samkeppni
við önnur tré. Þetta eru tré þar sem
vöxtur er mældur í millimetrum á
ári en ekki tugum sentimetra. Þetta
eru oft stök tré ofar hinnar eiginlegu
skógarlínu. Mörg barrtré eru með
náttúrulega fúavörn í viðnum. Þetta
er kallað kjarnaviður. Lerki er dæmi
um tré með mikinn kjarnavið enda
er lerkiviðurinn frægur fyrir góða
endingu við erfiðar aðstæður. Birki
eða ösp eru hinsvegar alveg laus
við kjarna enda þekkja þeir sem girt
hafa með óvörðum birkistaurum að
þeir eru gegnumfúnir eftir árið á
meðan lerkið endist í áratugi. Þetta
er einn af þeim þáttum sem ræður
aldri trjáa, en þeir eru miklu fleiri.
Það er samhengi á milli kynlífs-
hegðunar tegundarinnar og aldurs
sem hún er líkleg að ná. Víðiplantan
og birkið sem eru skammlíf og
mynda gjarnan ógrynni af fræi
strax um tíu ára aldurinn. Blágreni
fer aftur á móti ekkert að hugsa um
kynlíf fyrr en marga áratuga gamalt
enda liggur því ekkert á.
Svíar svindla
Nýlega komu fréttir af tæplega
10000 ára rauðgreni í Svíþjóð. Við
lestur greinarinnar kom í ljós að
enginn stofn trésins var svona gam-
all, hinsvegar hafði tréð fjölgað sér
með kynlausri æxlun (stofnskot eða
náttúruleg sveiggræðsla). Það þótti
samt sannað að upphaflega tréð
hafði komið úr fræi fyrir 10000
árum. Með sömu rökum getum
við sagt að sums staðar í íslensk-
um birkiskógum séu amk. 500 ef
ekki 1000 ára birkitré. Þetta eru
tré sem kynslóð eftir kynslóð hafa
vaxið upp af stofnskotum móð-
urinnar. Þetta er áberandi í hluta
Leyningshólaskógar í Eyjafirði
svo dæmi séu tekin. Trén sem slík
eru hins vegar ekki nema 100 ára.
Það sama má segja um hina ýms-
ustu klónalundi um allan heim.
Hvenær spíraði til dæmis það fræ
sem myndar blæasparkræðuna í
Garði? Vísindamenn hafa fundið
út að sumar svona klónabreiður eru
tugþúsund ára gamlar. Hinsvegar
tóra enn í Klettafjöllum broddfuru
trjákræklur á upprunalegum stofni
sem eru um 5000 ára. Sú þeirra sem
er elst heitir Metúsalem í höfuðið á
honum Metúsalem í Biblíunni sem
var einmitt mörg hundruð ára gam-
all. Vísindamenn hafa samt ein-
hverra hluta vegna efast um aldur
þessara gömlu biblíu manna. Með
öðrum orðum þá er þetta er það
vafasamt hjá Svíum að halda því
fram að þeir eigi elsta tré í heimi ef
ekki bara svindl. Það sem Svíarnir
vissulega eiga er aldurgreind 10000
ára gömul viðarflís úr rót. Það
mun vera heimsmet út af fyrir sig
en langsótt að kalla það elsta tré í
heimi, í mesta lagi elsti staðfesti
klónaaldur. Í beinu framhaldi af
því er gaman að geta þess að elsta
dýr í heimi er Íslenskt og heitir
Ming og er 405 ára. Þetta er kúskel
(Arctica iclandica) sem veiddist úti
fyrir Eyjafirði 2007. Ming er nátt-
úrulega dáinn núna því hann lifði
ekki af aldursgreininguna, en hann
er sannarlega elsta dýr sem aldurs-
greint hefur verið eitthvað annað en
þessi vafasami rauðgreni brúskur í
Dölunum í Svíþjóð sem þeir sögðu
að væri elsta tré í heimi.
Aldur er afstæður. „Maður er
ekki eldri en manni finnst maður
vera,“ sagði einhver.
LEIÐRÉTTING
Nordmannsþinur er frá Kákasus en
alls ekki N-Ameríku eins og sagt
var í síðustu grein.
Hrörnar sú þöll
Helgi Þórsson
bú- og garðyrkjufræðingur í Kristnesi
helgitho@hotmail.com
Gróður og garðmenning
Börn leika sér í eldgamalli fallinni eik í Svíþjóð. Það eru nokkur hundruð ár í að við fáum svona gömul tré hér.
Mynd Helgi.
Undanfarin haust hefur Ullarmats-
nefnd birt nokkur minnisatriði í
Bændablaðinu varðandi ullarflokkun
og frágang. Nefndin vill halda þess-
um sið og minna enn og aftur á þessi
mál ekki síst þar sem haustið hefur
nú borið nokkuð brátt að og víða
hafa bændur orðið að hýsa fé með
stuttum fyrirvara án þess að hafa
möguleika á rúningi strax. Því má
ljóst vera að ullargæði hafa spillst
í mörgum tilfellum og gera má ráð
fyrir að húsvistin valdi því að stærri
hluti haustullar lendi í öðrum flokk
(H-2) en undanfarin ár. Bændur
eru beðnir að hafa þetta í huga við
flokkun ullar og athuga sérstaklega
að ull sem hefur tekið í sig óhrein-
indi vegna innistöðu fer í H-2 en er
hvorki tæk í lambsullarflokk eða
H-1 og gildir þá einu hvort ullin er
af lömbum eða fullorðnu fé.
1. Flokkun á ull
Eftirfarandi eru nokkur atriði sem
nauðsynlegt er að hafa í huga við
heimaflokkun ullar. Nákvæmari
lýsingu á flokkunarreglum ásamt
leiðbeiningum um frágang og
skráningu er að finna á heimasíðu
Ístex: www.istex.is
► Heppilegast er að flokka ull-
ina um leið og rúið er, því þá er
auðveldast að meta ástand henn-
ar. Mjög mikilvægt er að féð sé
hreint og þurrt þegar rúið er til
þess að tryggja að ullin hald-
ist óskemmd. Hýsing í nokkra
daga áður en rúið er getur spillt
ullinni verulega og veldur því
jafnan að hvít ull lendir í öðrum
flokki (H-2).
► Best er að flokka féð áður en
rúið er, þannig að lömb séu sér
og mislitt og hvítt fé aðskilið.
Auk þess getur verið hentugt
að flokka hvíta féð í tvennt,
þ.e. vel hvítt fé með gallalitla
ull annars vegar, þar sem ullin
ætti að flokkast í fyrsta flokk
(H-1) og hvítt fé með lakari ull
hins vegar þ.e. fé með gula ull,
gróft tog eða aðra minni háttar
galla en sú ull ætti að flokkast í
annan flokk (H-2).
► Hvíta féð á alltaf að rýja fyrst!
Þannig er komið í veg fyrir
að hvít ull mengist af dökkum
hárum. Réttast er að byrja á hvít-
um lömbum og taka síðan hvítar
ær en allt mislitt fé á eftir.
► Við rúninginn á að taka kviðull
sé kviður rúinn og hnakkaull frá
strax og láta aldrei blandast við
ullarreyfið sjálft. Ef kviðullin er
mjög stutt eða þófin er réttast að
fleygja henni. Sama gildir um
grófa og rauðgula hnakkaull.
► Sá sem flokkar ullina þarf að
geta tekið hvert reyfi upp á
rimlaborð (eða grind sem lögð
ofan á garðabönd eða milligerð-
ir) til þess að flokka í sundur
betri og lakari ull og taka frá
gallaða ull þegar þess gerist
þörf. Nauðsynlegt er að hafa
gott ljós!
► Í lambsullarflokk fer hvít
óskemmd lambsull. − Ef
lambsullin er gul eða toggróf
flokkast hún í H-2.
► Í H-1 fer hvít gallalaus og
óskemmd ull af fullorðnum
kindum. Ull af kindum sem
eru gular á haus og fótum getur
flokkast í fyrsta flokk ef ekki
ber á gulri ull í reyfinu en þá
þarf að taka jaðrana af reyfinu
og setja í H-2.
► Gul ull og toggróf ull fer alltaf
í H-2 og sömuleiðis mjög þel-
lítil ull. Læraull er oft toggróf
og þarf því að fara í H-2 þó að
reyfið sé að öðru leyti hæft í
H-1. Ull af fullorðnum hrútum
fer í H-2.
► Hvít ull sem hefur tekið í sig
óhreinindi (húsagulku) vegna
innistöðu fyrir rúning fer í
H-2.
► Taka þarf frá gallaða og
skemmda ull og setja í úrkast
eða M-2.
Í úrkast fer:
○ Heymor og rusl
○ Þófasneplar eða kleprar
○ Mýrarrauði eða önnur meng-
un
○ Þófin ull
○ Ull með hvítum illhærum
Í M-2 fer:
○ Hvít ull með svörtum hárum
○ Dökkir blettir í hvítri ull
○ Mjög gul ull (meira gult en
hvítt!)
► Mislit ull er flokkuð á hliðstæð-
an hátt. Hreinir sauðalitir eru
flokkaðir hver fyrir sig í M-1,
svart, grátt eða mórautt en öll
önnur óskemmd mislit ull flok-
kast í M-2 (sjá einnig matsregl-
ur). Athugið að mislit lambsull
flokkast með annarri mislitri
ull.
► Almennt er reglan sú að hvert
reyfi fer að mestu í sama
flokkinn eftir að gölluð ull
hefur verið tekin frá. Ef vel er
að verki staðið á ekki að þurfa
að eyða löngum tíma í hvert
reyfi.
► Ullin er sett jafnóðum í poka
eftir flokkum. Þrír pokar eiga
að nægja hverju sinni, t.d. H-1,
H-2 og M2 (fyrir blettaull og
þ.h.) þegar hvít ull er flokkuð,
auk úrkasts.
Ef ull er send óflokkuð til
þvottastöðvar, er óskemmd hvít
ull meðhöndluð sem H-2 og
sauðalitir sem M-2. Kostnaður
vegna auka meðhöndlunar er dreg-
inn frá verðmæti óflokkaðrar ullar
10 krónur á innlagt kg.
2. Pökkun, frágangur og merking
á ullarumbúðum
Flokkaðri ull má troða þétt í poka
eða pakka í plast, lofttæma og
binda utan um.
Mikilvægt er að merkja alla ull-
arpoka sem sendir eru með:
− Nafn og kennitala innleggj-
anda.
− Ullarflokkur.
− Þyngd.
− Poki nr. og heildarfjöldi poka.
Við afhendingu fylgi seðill er
sýni fjölda poka, flokkun þeirra og
heildarþunga ullar.
3. Uppgjör
Koma þarf upplýsingum um flokk-
un til Ístex svo hægt sé að undirbúa
uppgjör fyrir ullina:
− Á heimasíðu Ístex: www.istex.is
− Með tölvupósti: istex@istex.is
− Með símbréfi: 566-7330.
− Í síma: 566-6300.
Greiðslufyrirkomulag:
Haustull: Ef upplýsingar um
flokkun hafa verið skráðar fyrir
1. febrúar verði 70% af verðmæti
greitt fyrir 1. mars og stefnt skal
að lokauppgjöri fyrir 1. september
eða í síðasta lagi 1. nóvember.
Vetrarull og snoð: Ef upplýsing-
ar um flokkun hafa verið skráðar
fyrir 1. september verði 70% af
verðmæti greitt fyrir 1. október og
lokauppgjör þegar ullin hefur verið
þvegin eða í síðasta lagi í janúar
árið á eftir.
Ullarmatsnefnd skipa þau Emma Eyþórs-
dóttir, Jóhanna Pálmadóttir og Guðjón
Kristinsson
Upplýsingar um ullarmeðferð og móttöku 2008