Fréttablaðið - 03.04.2012, Blaðsíða 19

ÞRIÐJUDAGUR 3. apríl 2012 19
Undanfarin misseri hefur talsvert verið rætt um þróun
skipulagðrar brotastarfsemi hér
á landi og hvernig eigi að bregð-
ast við henni. Umræðan hefur
einkum beinst að því hvort og
þá að hvaða marki lögreglunni
skuli fengnar víðtækari rann-
sóknarheimildir en hún hefur
samkvæmt gildandi lögum til að
stemma stigu við slíkri starf-
semi. Eru heimildir af þessu tagi
jafnan nefndar „forvirkar rann-
sóknarheimildir“.
Afar brýnt er að þessi umræða
fari fram á málefnalegum for-
sendum þar sem rök með og á
móti því að veita lögreglu auknar
heimildir til inngrips í líf borg-
aranna séu metin af yfirvegun.
Er því tilefni til að ræða þetta
efni að þessu sinni í þágu upp-
lýstrar umræðu.
Sakamálalög og forvirkar
rannsóknarheimildir
Samkvæmt sakamálalögum er
grundvallarskilyrði fyrir því að
lögreglan geti rannsakað hátt-
semi tiltekins manns að fyrir
liggi rökstuddur grunur á því
hann hafi framið refsivert brot.
Af þessu leiðir í fyrsta lagi að
lögreglan getur ekki aðhafst
gagnvart manni á grundvelli
orðróms, sögusagna eða getgáta.
Skilyrðið um rökstuddan grun
felur í sér að áþreifanlegar upp-
lýsingar, eitthvað sem hönd er á
festandi, verði að liggja fyrir um
að tiltekinn maður hafi framið
refsivert brot. Í öðru lagi getur
lögreglan almennt ekki brugðist
við fyrr en maður hefur a.m.k.
hafið undirbúning að því að
fremja brot og það sé því komið
á tilraunarstig.
Eins og lögum er nú háttað
getur lögreglan þannig ekki
ákveðið að maður eða hópur
manna skuli sæta rannsókn án
þess að þessi tvö grundvallar-
skilyrði séu uppfyllt. Þátttaka
manns í tilteknum félagsskap,
samneyti hans við aðra menn
sem vitað er að hafa brotið af sér
eða regluleg vera manns á til-
teknum stað eru því ekki atvik
sem geta legið til grundvallar
ákvörðun lögreglu um að hefja
sakamálarannsókn án þess að
meira komi til. Heimildir lög-
reglu eru fyrst og fremst bundn-
ar við að rannsaka brot sem
þegar hafa átt sér stað eða eru í
þann mund að eiga sér stað. Lög-
reglan hefur því samkvæmt gild-
andi lögum ekkert svigrúm til að
rannsaka fyrir fram mann eða
hóp manna sem þykja líklegir
til að fremja brot sem telst liður
í skipulagðri brotastarfsemi
eða sem ógnar öryggi ríkisins.
Álitaefnið er þá hvort veita eigi
lögreglu meira svigrúm í þeim
efnum með svokölluðum „for-
virkum rannsóknarheimildum“.
Í þingsályktunartillögu um
forvirkar rannsóknarheimildir
lögreglu, sem lögð var fram á
139. löggjafarþingi 2010-2011,
segir að í slíkum heimildum fel-
ist „að lögreglan fær heimild til
að safna upplýsingum um ein-
staklinga eða lögaðila þótt ekki
liggi fyrir rökstuddur grunur
um tiltekið afbrot sem framið
hefur verið. Rannsókn fer fram
áður en brot er framið og mark-
miðið er að koma í veg fyrir
brot. Rannsóknin beinist að
atferli sem talið er ógna almenn-
ingi, öryggi ríkisins og sjálf-
stæði þess.“
Forvirkum rannsóknarheim-
ildum er þannig ætlað að veita
lögreglu vald til að rannsaka
og kortleggja einstaklinga og
hópa sem ekki er hægt að tengja
fyrirfram beinlínis við tiltekið
brot. En hver eru rökin með og á
móti því að lögreglan hafi slíkar
heimildir?
Rökin með forvirkum
rannsóknarheimildum
Valdheimildir lögreglu verða
að taka mið af þeim raunveru-
leika sem mannleg samfélög búa
við á hverjum tíma. Samkvæmt
fyrirliggjandi upplýsingum og
gögnum lögreglu hefur sú þróun
átt sér stað að skipulögð brota-
starfsemi er við það að festa
rætur hér á landi. Sú staða leið-
ir til þess að refsivörslukerfið
verður að þróast í takt við eðli
þess vanda sem við er að etja.
Skipulögð brotastarfsemi vegur
að undirstöðum hvers lýðræðis-
ríkis. Ekki verður brugðist við
kerfisbundnu og skipulögðu sam-
starfi manna um að fremja brot
og nýta sér veikleika stofnana
samfélagsins með hefðbundnum
úrræðum lögreglu sem útiloka
að tekið sé á vandanum áður en
brot er framið. Upplýsingaöflun
og greining upplýsinga er nauð-
synleg forsenda þess að hægt sé
að taka á slíkum vanda í þágu
alls almennings. Með þetta í
huga sé óhjákvæmilegt að borg-
ararnir játi nauðsyn þess að skýr
lagafyrirmæli veiti lögreglu
heimildir til að safna saman og
greina upplýsingar um tiltekna
menn og hópa. Nágrannaþjóðir
Íslands hafa talið nauðsynlegt
að veita lögreglu forvirkar rann-
sóknarheimildir með slík sjónar-
mið í huga.
Rökin gegn forvirkum
rannsóknarheimildum
Athafnafrelsi borgaranna er
meginreglan í lýðfrjálsu þjóð-
félagi. Verður það aðeins tak-
markað þegar maður hefur í
reynd brotið af sér og þá til
tjóns fyrir samfélagið. Rann-
sóknir lögreglu og inngrip í líf
borgaranna geta ekki byggst á
óáþreifanlegu mati eða líkum á
því að maður eða hópur manna
muni standa að brotum. Með því
opnast möguleikinn á handahófs-
kenndum ákvörðunum valdhaf-
anna. Erfitt er að tryggja með
lögum að val á viðfangsefnum
af hálfu lögreglu sé byggt á mál-
efnalegum forsendum. Þá er
vandasamt að koma öflugu og
skilvirku eftirliti við. Nærlæg
hætta er á því að gagnagrunnur
upplýsinga verði til hjá lögreglu
sem kann að verða nýttur í ómál-
efnalegum tilgangi. Ísland er
mjög lítið samfélag. Forvirkar
rannsóknarheimildir henta slíku
samfélagi illa.
Hvaða atriði þarf að huga að
við setningu laga um forvirkar
rannsóknarheimildir?
Við mögulega útfærslu lagaheim-
ilda um forvirkar rannsóknar-
heimildir skipta þrjú atriði
grundvallarmáli, en þau verður
að hafa í huga þegar framan-
greind rök með og á móti þessum
heimildum eru metin:
Í fyrsta lagi verður að vanda
vel til verka við að orða í laga-
texta þau sjónarmið sem þurfa
að vera uppfyllt til að forvirk-
um rannsóknarheimildum verði
beitt. Ekki er mögulegt í ljósi
grundvallarreglna stjórnarskrár-
innar og Mannréttindasáttmála
Evrópu að veita lögreglu óhóflegt
svigrúm í þessum efnum. Á hinn
bóginn liggur í eðli slíkra heim-
ilda að ekki verður gerð krafa
um rökstuddan grun um refsi-
vert brot eða vitneskju um að
brot sé beinlínis fyrirhugað.
Í öðru lagi skiptir verulegu
máli að hugað sé að samtíma-
eftirliti með ákvörðunum lög-
reglu um beitingu slíkra heim-
ilda. Lögregla yrði jafnan að
leita úrskurðar dómstóla áður
en rannsóknaraðgerðum sem lið
í forvirku eftirliti sé beitt. Þá
kæmi til greina að sérstakir tals-
menn úr hópi lögmanna væru
skipaðir til að gæta hagsmuna
þeirra manna eða hóps manna
sem í hlut eiga.
Í þriðja lagi væri nauðsynlegt
að mælt yrði fyrir um reglubund-
ið eftirlit Alþingis með aðgerðum
lögreglu á vettvangi fastanefnda
þingsins á grundvelli skýrslu-
gjafar innanríkisráðherra. Þá
kæmi til greina að umboðsmanni
Alþingis yrði fengið sérstakt eft-
irlitshlutverk í þessu sambandi.
Það er hlutverk Alþingis að
taka afstöðu til þess hvort veita
eigi lögreglu heimildir til að taka
saman og greina upplýsingar
um menn og hópa manna með
forvirkum hætti. Þar verður að
gæta varfærni. Að mati höfundar
er þó hægt með góðum undir-
búningi og vandaðri vinnu að
feta einstigið á milli andstæðra
sjónarmiða í þeim efnum ef póli-
tískur vilji stendur til þess.
Um forvirkar rannsóknarheimildir lögreglu
Róbert R. Spanó
prófessor við lagadeild HÍ
HUGLEIÐINGAR
UM LÖG OG RÉTT
...alltaf opið!
Í 10–11 finnurðu
frábært vöruúrval.
Þú færð hina sígildu
og ljúffengu Grænu köku
í næstu 10–11 verslun.
Græn og
gómsæt!