Prentarinn - 01.10.1984, Blaðsíða 16

Hóla-biblíurnar
gömlu
Guðmundur Magnússon (Jón Trausti) höfundur
þessarar greinar.
Árið 1930 eða um það bil eru liðin 400 ár
síðan fyrsta prentsmiðjan kom til fslands.
t>á ætti vel við að gefa út ýtarlegt yfirlit yfir
sögu prentlistarinnar hér á landi og skýra
það með nægum myndum og sýnishornum
frá öllum öldunum. Engum stendur nær að
taka þetta verk að sér en prentarastéttinni,
og ætti henni að vera það sannur metnaður
að hrinda því af stað og leysa það svo af
hendi, að vel mætti við una. En þar sem
hér er um all-mikilsverðan þátt í menning-
arsögu íslands að ræða, má telja sennilegt,
að einhver dálítill styrkur fengist af landsfé
til að standast prentunarkostnaðinn.
Ég hefi haft þetta í huga um tíma og
leitast við að kynna mér ofurlítið sögu
prentlistarinnar á undanförnum öldum og
safna mér sýnishornum af prentun frá ýms-
um tímum þessara alda. Ég skal játa það,
að ég er skamt á veg kominn, og óvíst, að
mér auðnist nokkurn tíma að fá heildarlegt
yfirlit yfir eldri aldirnar. Þó er ég ekki í efa
um, að sá efnisforði, sem ég nú þegar ræð
yfir, getur orðið til talsverðs stuðnings
þeim, sem örðugt á með að nota söfnin.
En við slíkt verk er það mikilsvert að hafa
sem allra mest af efni sínu við hendina.
í þetta skifti ætla ég að minnast lauslega
á Hóla-biblíurnar gömlu. Þær eru minnis-
varðarnir, sem hæst gnæfa í sögu
prentlistarinnar. Ég ætla ekki að fara að
lýsa þeim ýtarlega, enda væri það árang-
urslaust, þar sem sýnishorn vanta til skýr-
ingar.
Árið 1571 var Guðbrandur Þorláksson
vígður til biskups á Hólum. Tveir biskup-
arnir, sem næstir höfðu verið á undan hon-
um á Hólum, Jón Arason og Ólafur
Hjaltason, höfðu haft prentsmiðju í Norð-
lendingafjórðungi að minsta kosti síðan
1531. Eru enn til einhver sýnishom af
bókum þeim, sem Ólafur Hjaltason lét
prenta, og áreiðanlegar fregnir um margar
þeirra, en af bókum Jóns Arasonar þekkj-
ast aðeins tvær af sögusögn, en til eru
aðeins tvö blöð úr annari þeirra, sem ný-
lega fundust í Svíþjóð.
Guðbrandur biskup lét það nú verða eitt
af fyrstu verkum sínum í biskupsdómi að
kaupa nýja prentsmiðju og flytja hana
heim að Hólum (1578). Voru þá um tíma
tvær prentsmiðjur í Norðurlandi, því að
Jón Jónsson (Matthíassonar) var með
prentsmiðju sína á Núpufelli í Eyjafirði
(hafði áður verið með hana á Hólum nokk-
ur ár). Skömmu síðar keypti biskup Núpu-
fellsprentsmiðjuna og réð Jón Jónsson í
þjónustu sína.
Með konunglegu leyfisbréfi, útgefnu af
Friðriki 2. Danakonungi 19. apríl 1579,
fékk Guðbrandur biskup leyfi til að þýða
biblíuna og láta prenta hana á íslenzku.
Einnig var sú kvöð lögð á allar kirkjur á
landinu að gjalda til biblíuþýðingarinnar
einn ríkisdal eða þess virði í vörum og
kaupa síðan eitt eintak af biblíunni fyrir 10
ríkisdali. Síðan lagði konungur til biblíu-
útgáfunnar allmikið fé, en ekki ber heim-
ildarritunum saman um, hversu mikið það
hafi verið. Nefna sumir 200 dali, aðrir 300,
500 eða 3000 dali. Líklega eru áreiðanlegar
heimildir glataðar, hafa farist í öðrum
hvorum Kaupmannahafnar-brunanum,
1728 eða 1807. Hæsta upphæðin, 3000 dal-
ir, eru tekin hér eftir æfisögu Guðbrands
biskups í „Ny Samling af Danske, Norske
og Islandske Jubel Lærere" (bls. 173), en
hana hefir ritað gagnfróður maður, mag.
Hálfdán Einarsson. Sé hún rétt, virðist það
ekki með öllu ástæðulaust, sem vinir bisk-
ups brugðu honum um, að hann hefði
„okrað“ á biblíunum. 10 ríkisdalir eru ekk-
ert smáræðis-andvirði fyrir eina bók. Pen-
ingar voru þá margfaldir að verðgildi við
það, sem þeir eru nú. Snemma á 18. öld
voru 4 ríkisdalir taldir jafngilda einu jarð-
arhundraði. Hafi verðgildi dalanna verið
líkt í lok 16. aldar, hefir biblían kostað 2!/2
jarðarhundrað — og þó einum dal betur,
sem til hennar var lagt fyrir fram. Viðey,
ein af dýrustu jörðum landsins, er í jarða-
bókum virt á 120 jarðarhundruð; hefðu því
fengist fyrir hana samkvæmt þessu 48
biblíur!
Þegar leyfið var fengið, prentsmiðjan
orðin vel vinnufær og féð tryggt, lét Guð-
brandur biskup fara að vinna að útgáfu
biblíunnar af alefli. Eins og kunnugt er,
var nýja testamentið áður út komið á ís-
lenzku (prentað í Hróarskeldu 1540), en
ekki er mér kunnugt um, hversu mikið
biskup hefir notað þá þýðingu; hann getur
hennar ekki í formálanum fyrir sínu nýja
testamenti, og ég hefi ekki borið þýðing-
arnar saman. En gamla testamentið hygg
ég að Guðbrandur hafi að minsta kosti þýtt
alt einsamall, og er það ekkert smáræðis-
verk, einkum er það er tekið til greina, að
þetta er fyrsta þýðing, sem hlýtur að hafa
haft feikna-erfiðleika í för með sér.1J Til
þess að greiða sem mest fyrir verkinu lét
hann 7 „sveina“ vinna í prentsmiðjunni
auk yfirprentarans. Sjálfur las biskup próf-
arkirnar og hafði yfirumsjón með öllu
verkinu. Og 7. júní 1584 er þessu mikla
bókmentaverki lokið — biblían fullprent-
uð.
Guðbrandur biskup hafði einnig ráðið til
sín útlenda bókbindara og aflað þeim efnis
til bókbands. Margar af þeim Guðbrands-
biblíum, sem enn eru til, eru í því bandi,
sem hann lét binda þær í heima á Hólum
fyrir meira en 330 árum.
Biblía þessi er prýðilegasta bókin, sem
nokkurn tíma hefir verið prentuð á íslandi.
16
PRENTARINN 4.4.’B4