Dagfari - 01.12.1961, Qupperneq 8

um deiluatriði varðandi samband
Danmerkur og Islands. Konung-
ur tók að sjálfsögðu í sama
streng og hinn danski ráðherra
og hvatti forsætisráðherra Is-
lands til að beita sér fyrir al-
mennum samningaviðræðum
Dana og Islendinga um sam-
bandið milli landanna.
Enn sem fyrr vildu Danir ekki
kvika frá dönskum alríkisrétt-
indum á Islandi, en buðust til
að ganga til samninga. Jón
Magnússon tjáði þá bæði dönsku
stjórninni og konungi, að ekki
mundi stoða að bjóða upp á
samninga nema því aðeins, að
Danir væru fúsir til að viður-
kenna fullveldi Islands. Þegar
hin danska samninganefnd kom
loks til Islands í lok júnímánað-
ar 1918 vissi hún þegar hvaða
kosti varð að bjóða íslendingum,
ef til samkomulags átti að draga.
Samningaumræður 1918
Samninganefnd Dana og Is-
lendinga hélt fyrsta fund sinn
1. júlí og þann 18. hafði hún
lokið störfum. Nú voru liðin tíu
ár síðan danskir og íslenzkir
stjórnmálamenn höfðu setið við
samningaborð til að ræða sam-
band beggja landanna. Mikil tíð-
indi höfðu gerzt síðan samkomu-
lagsnefndin fyrri sat á rökstólum
1907, styrjöldin, sem enn stóð
með fullum ofsa, hafði raskað
bæði heiminum og hugmyndum
manna, og vígstaða Islendinga
til samninga var nú öll hagfelld-
ari en þá. En í upphafi samn-
ingaviðræðanna bar hinum
dönsku og íslenzku fulltrúum
æði mikið á milli. Islendingar
lýstu því yfir á fyrsta nefndar-
fundinum, að samningur um
samband Islands og Danmerkur
yrði því aðeins gerður, að Is-
land væri viðurkennt fullvalda
ríki, er væri í sambandi við
Danmörku um konung og kon-
ungserfðir. öll önnur mál væru
sérmál hvors ríkis og þótt sam-
ið yrði um sameiginlega með-
ferð einhverra mála mætti sá
grundvöllur ekki haggast.
Fulltrúar Dana lögðu fram
drög að sambandi Danmerkur
og Islands, er þeir töldu sér
fært að leggja fyrir stjórn og
þing í Danmörku til samþykkt-
ar. Samkvæmt þeim eru Island
og Danmörk frjáls og sjálfstæð
ríki, er væru í sambandi um
sameiginlegt konungsvald og
sameiginlegan ríkisborgararétt og
hafi gert með sér samning um
sameiginlega stjórn utanríkis-
mála, hervarnir, mynt og æðsta
dómstól. Dönsk stjórnarvöld
skyldu fara með sameiginlegu
málin þar til öðruvísi yrði á-
kveðið með lögum, er ríkisþing
Danmerkur og alþingi Islands
samþykktu.
Svo leit út í fyrstu sem allt
mundi lenda í gamla þófinu, því
að tillögur Dana minntu í
Bjarni frá Vogi
mörgum efnum á Uppkastið frá
1908, en þegar undirnefnd var
skipuð til að gera drög að sam-
bandslögum komst skriður á
málið. Undirnefndin lagði fram
tillögur sínar 12. júlí og var þá
auðsætt að málið mundi leys-
ast. Sambandslagasamningurinn
veitti Islandi langþráð fullveldi
og ákvæði hans um þau mál,
sem Danmörk hafði á hendi í
umboði Islands voru með þeim
hætti, að því var tryggður full-
ur réttur til íhlutunar og af-
skipta og gefinn kostur á að
taka þau í sínar hendur í öll-
um greinum, er því yxi fiskur
um hrygg. Jafnréttisákvæði
danskra og íslenzkra ríkisborg-
ara, 6. gr. sambandslaganna, sem
margir töldu hættulega efna-
hagslegu sjálfstæði landsins,
varð í reyndinni sennilega hag-
stæðara íslendingum en Dön-
um. Sambandslagasamningurinn
ber því skýrast vitni, hve þjálf-
aðir Islendingar voru orðnir
eftir að hafa þjarkað lögspeki
og þjóðarétt við Dani hátt upp
í heila öld.
Hlutleysi fslands.
Eitt athyglisverðasta ákvæði
sambandslaganna er 19. gr.
þeirra. Þar segir svo: „Danmörk
tilkynnir erlendum ríkjum, að
hún samkvæmt efni þessara
sambandslaga hafi viðurkennt
Island fullvalda ríki, og tilkynn-
ir jafnframt, að Island lýsi yf-
ir ævarandi hlutleysi sínu og
að það hafi engan gunnfána."
I greinargerð íslenzku nefnd-
armannanna, sem lögð var fram
á 2. fundi sambandslaganefnd-
arinnar telja þeir upp hin svo-
kölluðu „sameiginlegu mál“
Danmerkur og Islands, að beiðni
hinna dönsku fulltrúa. Þar gera
þeir þá athugasemd, „að eigi
getur vel verið um meðferð her-
mála, er ísland varði, að ræða.
þar sem ísland hvorki hefir nú
né hefir haft nokkurn her eða
hermál“. Þeir vísa því hervernd
Dana algerlega á bug, en hana
höfðu dönsku fulltrúarnir talið
í flokki þeirra sameiginlegu
mála, er Danmörk skyldi hafa
á hendi. Þegar gjörðabók nefnd-
arinnar er athuguð kemur í ljós,
að ákvæðið um ævarandi hlut-
leysi Islands er ekki sett fram
fyrr en á 8. fundi hennar, 12.
júlí, í tillögum undirnefndarinn-
ar, sem urðu frumdrög sjálfra
sambandslaganna. I • þessari und-
irnefnd sátu af hálfu íslendinga
þeir Bjarni Jónsson frá Vogi og
Einar Arnórsson. Mér þykir ekki
óiíklegt, að Bjarni frá Vogi sé
höfundur þessa hlutleysisákvæð-
is, og virðist mega ráða það ó-
beinlínis af ræðu hans á alþingi
2. sept. 1918, þegar sambands-
lögin voru til umræðu.
Svo sem kunnugt er greiddi
Benedikt Sveinsson atkvæði
gegn sambandslögunum og stað-
hæfði, að þau veittu íslandi ekki
raunverulegt fullveldi. Bjarni
svaraði og vitnaði einkum til 19.
gr. sambandslaganna um hlut-
leysisyfirlýsinguna, þar sem
fullveldi Islands væri tekið
fram skýrum stöfum. Hann sagði
að margir erlendir fræðimenn
hefðu viðurkennt fullveldi Is-
lands, en slík „viðurkenning
íræðimanna er ekki nægileg,
ef íslandi yrði kastað inn í
landabrutl stórveldanna eftir
ófriðinn. Fvrir mér var það höf-
Sigurður Eggerz.
uðatriði að afstýra þeim voða.
það vakti fyrir mér að komast
í höfn áður en boðarnir féllu
saman yfir íslandi. Og það varð
gert með því að tryggja hlut-
leysi landsins. Því að þótt það
sé vísindalega séð og sannað af
nokkrum beztu vísindamönnum,
að Island hafi sinn fulla rétt, þá
dugar það ekki gegn yfirgangs-
sömum stjórnmálamönnum, sem
í ófriði eiga við Danmörku. Þeir
mundu segja: „Þetta er hluti úr
Danmörku. Ég tek hann.“ En það
geta þeir ekki ef Danmörk er
búin að viðurkenna að Island sé
fullvalda konungsríki, en sé ekki
hluti af Danmörku, og þetta
hefur verið birt öllum heimsins
þjóðum. Sú athöfn er fyrsta
tryggingin gegn hinni stærstu
hættu og bráðustu, sem vel gat
orðið slík, að hún sylgi ísland
um aldur og ævi, svo að því
gæti aldrei upp skotið. En
þetta tryggir þessi yfirlýsing
(19. gr.). Þetta mundi nú eitt
nægja til að sýna og sanna
hverjum fullvita manni, að hér
er um fullvalda ríki að ræða,
er lýsir sjálft yfir hlutleysi sínu.
Að öðrum kosti væri slík yfir-
lýsing apakattarlæti, sem ekki
væri mark takandi á . . . . Þetta
eitt, „að Island lýsir yfir ævar-
andi hlutleysi sínu“ nægir til
þess, að enginn maður í heimi
ber brigður á að þetta land, Is-
land, sé fullvalda rfki.“ Bjarni
taldi hlutleysisyfirlýsinguna
„tryggingu gegn því, að íslandi
verði kastað inn í landvinninga-
deilur stærri ríkja. „Þeir hafa,
Islendingar, allt sitt á þurru“.
Síðan bar hann saman Uppkastið
frá 1908 og Sambandslagasátt-
málann: „Nú er konungur einn
sameiginlegur. Þá voru auk þess
sameiginleg konungsmata, utan-
ríkismál og hermál. Eftir því
voru íslendingar komnir í ófrið
með Dönum, ef ófrið bar að
höndum. Eftir samningnum nú
hafa þeir lýst yfir ævarandi
hlutleysi og eru gersamlega laus-
ir við hermál sambandsríkisins."
Að lokum sagði Bjarni: „Við
það er ég hræddastur, að Danir
lendi í ófriðnum áður en þeir
geta birt hann fyrir öðrum þjóð-
um. Það mundi lítið þýða að
benda á samning, sem við ætlum
að gera, ef óvinaþjóð Danmerk-
ur legði á okkur hramminn."
Þess vegna kvaðst hann hafa
viljað flýta málinu svo, að
samningurinn tæki gildi þegar
1. nóvember.
Þessi ummæli Bjarna frá Vogi,
hins gamla víkings, eru
einhver skýrasta heimildin
um pólitískar húgmyndir ís-
lenzkra forráðamanna þessa
sumarmánuði 1918. Á hinum
sömu dögum og fulltrúar Dan-
merkur og Islands sátu að
samningum í Reykjavík voru
Þjóðverjar í stórsókn á vestur-
vígstöðvunum og fáir máttu sjá
fyrir hver leikslokin yrðu. Finn-
land hafði um þetta leyti hlotið
8
DAGFARI