Dagfari - 01.12.1961, Side 19

Dagfari - 01.12.1961, Side 19
þeirra tveggja stórvelda, sem nú berjast um sál og sannfæring smárra þjóða og ausa fjármun- um og varningi út um allan heim í því skyni að kaupa sér vináttu og vild? „Við erum nefnilega gamalt óperufólk og könnumst við sitt af hverju,‘‘ segir söngprófessor- inn. Þegar hann í leikslok gerir fulltrúa Andans gylliboð í kapp við Hausana tvo, svarar sá hon- um til: „í yðar sporum mundi ég hafa búið áfram í skugganum af þessum stóru húsum þar sem lífið og listin er ekta.“ Hvort mætti í þessum orðum leynast harmur skálds, sem er mikill vinur evrópskrar menn- ingar og harmar að sjá ör- þreytta, blóðsogna, gamla Evrópu taka þátt í kapphlaupi ungæð- islegra stórvelda? ★ Strompleikurinn er magnþrung- in ádeila og jafnframt djúp- ur harmleikur fólks, sem lifir á glæp. Hver einstök persóna þessa leiks er svo einsteypt að eðli, að örðugt myndi að kalla fram tragiskt áhrifamagn. Einlyndar Persónur fara vel í kómisku verki, en verða átakanlegar og ósannfærandi í tragisku um- hverfi. Sá á kvölina, sem á völ- ina. Tragiskt hlutverk krefst tví- hyggju. Þarna eru allir einlynd- ir. Hér hygg ég, að Laxness bregði á merkilegt listarbragð í því skyni að skapa svipaða spennu og sálarkvöl kleyfhuga myndi valda. Hvert er hlutverk Lamba? Mér virðist hann raunar þjóna þeim tilgangi einum að vera eins konar annar þáttur af eðli Ljónu. Hún á frá upphafi hlut að glæpnum. Mönnum býður í grun, að hún sé sér meðvitandi um verk móður sinnar, en hana skortir allt þrek og eðli til að rísa gegn. Lambi stendur fjær glæpnum, en gerist að lokum einnig þátttakandi. Andspænis líkinu ríkir svipuð spenna milli Lamba og Ljónu og verða myndi með tvíhuga. Hann guggn- ar einnig, og hvorugt bjargast. Letta er svipað bragð og Laxness beitti í Brekkukotsannál, þar sem Álfgrímur og Garðar eru í raun og veru sama persóna. ¥ Strompleikurinn er hlaðinn bölsýni harms og ádeilu undir yfirborði farsa. Fyrir nærri 1000 árum sat skáld á íslandi og kvað af þungum móði um tor- tíming guða og manna. Er ragn- ®rök nálgast, boðar höfundur Völuspár þau með ógnarlegu stefi; Geyr Garmr mjök fyr Gnipahelli. Óhugnanlegt gól hundsins kveður enn í hlustum, þá sól hefur sortnað og jörð sökkzt í mar. Þegar tjald lyftist frá þriðja þætti Strompleiksins, gapir við augum koldimmt gímald kamín- unnar og frammi fyrir því út- troðinn óskapnaður, morauður rakki dauður; beggja vegna hundsins tuskublóm. Uppi í strompinum bíður líkið þess að falla niður. Það er eins og þess- um Gnipahelli sé það eitt ætlað að gleypa hvern lífsneista, og umbúnaðurinn minnir á gröf. Að þessum váboða safnast all- ar persónur leiksins, einnig gos- karlinn Kúnstner Hansen. Hann er sú persóna leiksins ein, sem er óbundin af glæp. Sjálfum sér lýsir hann svo: „Ég var aumíngi sem ekki dugði til annars en halda ögn í höndina á þeim sem voru enn meiri aumíngjar." Hér er sleginn sá strengur, sem gerzt hefur æ áleitnari í bókum Laxness og vakað hefur undir í öllum verkum hans allt frá brotinu Heiman eg fór; sú lífsskoðun, sem honum ungum var innrætt og hann hefur eitt sinn lýst svofelldum orðum: „Ástin og virðíngin fyrir að- þreingdu lífi var það siðferðis- boðorð sem í heimahögum mín- um eitt bar í sér veruleika.“. Hér er kominn skilgetinn bróðir gömlu hjónanna í Gljúfrum í Fegurð himinsins, organleikarans í Atómstöðinni og Björns í Brekkukoti. Hansen er aðgerðarlaus per- sóna í leiknum, hljóður þolandi og áhorfandi. Hann geymir þó drjúgan hlut mannhugsjónar Laxness — hinn einstæði, vamm- lausi, hlýhugaði maður, sem stendur fullur góðeiks gagnvart aðþrengdu mannlífi. Hann einn bjargast. ¥ Höfundur Völuspár lýsti ógn- þrunginni skáldsýn, hruni al- heims, tortíming guða og manna. Hann trúði samt á undursamleg- ar, gullnar töflur, er í grasi myndu finnast, að dyggvar dróttir myndu byggja Gimlé. Laxness virðist líkt farið. Ef Strompleikurinn er tákn um hrun þeirrar menningar og þess samfélags, er um hríð hefur þróazt með þjóðum á norður- hveli jarðar, virðist höfundur hans og trúa því, að meðal þeirra leynist þær eigindir, er rísa muni úr ösku „þann dag sem afgángurinn af veröldinni er fallinn á sínum illverkum.“ Menn vilja kannski heldur líkja þessari daufu von við hið græna lauf Becketts, sem eitt vex út úr kolsvörtum stofni gamals trés. Menn gætu líka ugglaust fundið enn fleiri hliðstæður við symbólík hins írska Fransmanns. Mér verður að líta á Hansen og fulltrúa Bræðralags Andans í Japan sem tákn þeirra hug- sjóna, er skáldið vonar, að bjargast muni úr bálinu mikla Fulltrúi Andans býður Hansen að fylgja sér í „þann stað þar sem öll heimsins gæði saman- standa af einum daufum lampa — og voninni um gimstein sem kanski aldrei finst.“ Til farai með sér kveður hann þann aum- ingja, sem ekki hafði dugað til annars en halda í hönd þeirra, er voru enn meiri aumingjar. Má vera, að það sé glám- skyggni að telja þetta tákn þeirrar auðmjúku þjónustu og ó- eigingjörnu, endalausu leitar, sem veitt geti lífi gildi. ¥ Því hefur verið varpað hér fram, hvort braggi þeirra mæðgna geti verið tákn þess menningarumhverfis, er hér (eða annars staðar á norðurhveli jarðar) getur að líta eftir brim- rót síðustu ára. Hver var þá Gunna frænka? Hverja nauðsyn bar til að drepa þetta karlæga gamalmenni? Lambi spyr Kúnstner Hansen, hversu honum hafi geðjazt þessi kona. Og Hansen svarar: „Æ þetta var skelfileg ærhorna- rispa . . . Það var ekki þarmeð sagt hún hafi ekki haft sína mannsparta. Var ósmeyk að lemja stráka þó tvífættir væru, hvað þá einfættan djöful einsog mig. Þángaðtil hún lagðist á bakið þarna inni og gapti uppí loftið í sirka tíu ár og gat aungan lamið meir.“ Undir lok síðustu aldar gekk Ibsen fram undir merkjum hinnar raunsæju ádeilu. Ódeig- ur lét hann svipu sína glymja yfir höfðum norrænna manna. Hann sagði um kynslóð sína: Jeg tror vi sejler med et lig i lasten. Enn kveður mikið skáld um lík. Getur Gunna frænka verið tákn deyjandi menningar, sem að lokum er myrt af spilltri kynslóð? Það má vera auðið um hríð að lifa á líki fornrar menn- ingar, en að lokum hlýtur sú kynslóð, er bruggað hefur henni banaráð, einnig að farast og hverfa inn í strompinn með ná sínum, hennar bíður Gnipahellir tortímingarinnar einn. Víst var sú tíð, að vestræn menning (Orðið hér notað í ópólitískri merkingu. Menn vilja kannski heldur kalla hana evrópska eða norðurhvelska) var ósmeyk að lemja stráka. ¥ Þá fyrst verður mér Stromp- leikurinn skiljanlegur, ef litið er á hann sem symbólska ádeilu. Raunar er þá heldur höfundur- inn hvergi myrkur í máli. Mér segir svo hugur, að hann vilji freista þess að bregða upp mynd þess ógnvekjandi, siðlausa villi- dýrasamfélags, er togast á um tætlur heimsbyggðarinnar. Viðurstyggilegastar kjötætur eru þær, sem á náttarþeli læðast að hræjum til að gófla þar fylli sína. Hvort eru okkur sýnd í verki þessu siðalögmál hýenunnar? Að leikslokum læðist hver per- sónugervingur þessa samfélags brott með það, sem hann getur hirt af menningarlegu vogreki braggans. Mætti jafnvel ekki vera drjúg symbólík í því at- riði? Fiskhaus & Co. (sá, sem jós fjármunum í Ljónu) stelur spila- dósinni, tákni hins falskasta í list og mennt. Sjálflýsandi katt- arhaus tekur aftur gýligjafir sínar og stelur útvarpinu, sym- bóli tækninnar, en söngprófess- orinn grípur hundinn; kald- hæðni, að þetta útslitna menn- ingarfyrirtæki skuli að lokum hafa sjálfan váboðann sér að augnayndi. Ef litið er á Ljónu (Lamba líkt og annan þátt hennar), sem tákn þeirrar æsku eða þess hluta mannkyns (eða einstakrar þjóð- ar), sem sé sér meðvitandi um glæp hverfandi kynslóðar, virð- ist sem skáldið telji þrátt fyr- ir allt, að sá hluti eigi þess kost að snúa við á braut og hverfa undir merki mannlegri lífsskoðunar. „Má vera að hún sé sú sem á eftir að finna maní-gimstein- inn“, segir fulltrúi Andans. Hitt eru rökrétt leikslok — hversu miskunnarlaus sem sú staðreynd er — að Ljóna hverfi á eftir móður sinni. Hana hefur skort siðferðilegt þrek til að rísa gegn glæpnum, aðeins átt draum sinn um þann, er fljúga myndi til hennar. Sá einn bjargast úr þessum ragnarökum hýena, sem fullur góðvildar hefur lifað, án tilætl- unar um laun veraldar, auð- mjúkur smiður þeirrar hljóð- pípu, sem aldrei verður fullgerð, leitandi þess gimsteins, sem ef til vill mun aldrei finnast. Strompeikurinn er rökrétt fram- hald fyrri verka skáldsins, sam- felldur óður til þess húmanisma, sem helzt má til bjargar verða í hörðum heimi. Sveinn Skorri Höskuldsson. dagfari 19

x

Dagfari

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Dagfari
https://timarit.is/publication/967

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.