Fréttatíminn - 16.11.2012, Blaðsíða 46

„Málfarslúpína“
Í
Íslenskan verður áfram í fullu gildi ef við sjáum til
þess að enskan sigli ekki upp að hliðinni á okkur
sem okkar annað mál. Það er sama og að láta sigla
sig í kaf. Sennilega er óhjákvæmilegt að við fáum
yfir okkur slettur, en við verðum að gæta þess að
þær verði ekki að flekkjum eða brák. Svo sagði Þór-
arinn Eldjárn rithöfundur í fyrirlestri fyrir þremur
árum. Í upphafi hans vitnaði Þórarinn til orða Sig-
urðar Nordal: „Það sem Jónas Hallgrímsson hefur
skrifað og Konráð samþykkt, það kalla ég íslensku.“
Þau orð er gott að rifja upp í dag, 16. nóvember,
á fæðingardegi Jónasar sem frá árinu 1996 hefur
verið dagur íslenskrar tungu.
„Hvaða skilyrði þurfa að vera fyrir hendi til að
hægt verði að segja um það mál sem hér verður tal-
að eftir segjum hundrað ár: Það kalla ég íslensku?“
Svo spyr Þórarinn í fyrirlestri sínum og svarar: „Til
að svo megi verða þurfum við þangað til að nota
málið til alls og treysta því til alls.“
Svarið er því einfalt, eins og flest annað, ef að er
gáð. Það er með samband okkar við íslenskuna eins
og önnur sambönd. Þau endast ekki nema traust
ríki.
Í mínu ungdæmi óttuðust grand-
varir menn áhrif dönsku á okkar
ylhýru tungu. Þau voru mælan-
leg, jafnvel ungum eyrum. Afi
lagði Bjúkkanum við fortó þegar
þau amma komu í sunnudags-
lærið. Gangstéttir voru þó ekki
margar við malargötur borg-
arinnar. Við fórum út á altan
þegar vel viðraði. Nú sitja menn
á svölum til að sóla sig. Íslensku-
kennarinn kallaði það pren-
smiðjudönsku þegar við slógum
um okkur í mannalátum í fyrsta
bekk menntaskólans. Í íslensku
orðabókinni sem Mörður Árnason,
núverandi alþingismaður, ritstýrði
má lesa að prenstsmiðjudanska er vond
stæling á dönsku, til dæmis með því að
nota íslensk orð með dönskum beygingum.
Ungir menn slá ekki lengur um sig á dönsku, enn
síður prentsmiðjudönsku. Nú er það enskan. Hún sí-
ast inn í börnin með tölvunotkun og sjónvarpsglápi
frá ungum aldri. Við fáum yfir okkur slettur en enn
hefur okkur tekist að gæta þess að þær verði hvorki
að flekkjum né brák. Íslenskan er, þrátt fyrir ágjöf,
sprelllifandi. Sími er í hvers manns höndum, ekki
telefónn. Tölva er á allra borði, ekki kompjúter. Við
fljúgum milli landa í þotum, ekki jettum og vaskir
flug- og björgunarsveitarmenn bjarga lífi og limum
manna á þyrlum, ekki helikopterum.
Enn erum við bókaþjóð. Lestrarkunnátta er
undirstaðan mikla. Blöð þrífast þrátt fyrir tilkomu
hins öfluga nets. Meðferð ritaðs máls er almennt
betri í blöðum og tímaritum en þar sem látið er vaða
á súðum, oft ábyrgðarlítið, á netinu. Við þurfum að
vanda okkur í meðferð tungumálsins sem okkur
hefur verið treyst fyrir.
Sambandið þarf að rækta en eins og í öðrum sam-
böndum þarf einnig umburðarlyndi. Íslenskan er í
sífelldri þróun. Nýjungar fá nöfn. Þar reynir á mál-
haga menn. Sum nýyrði henta og öðlast þegnrétt.
Hið nýjasta er app, framandi að sönnu en á við
smáforrit sem auðvelda daglegt líf. Það er
stutt og fellur að beygingarkerfi tungu-
málsins – og því væntanlega komið til
að vera.
Annað pirrar marga, þar á meðal
pistilskrifarann, það er að segja
svokölluð þágufallssýki. Gegn henni
getur maður leyft sér að beita með-
ulum og vandað um fyrir börnum
og barnabörnum – og kannski stöku
samstarfsmanni sem skrifar fyrir
almenning – en tæpast verið með
málrembu gagnvart öðrum. Þegar
fram í sækir mun það ekki ganga af
íslenskunni dauðri hvort heldur mig
langar eða „mér langar“. Hið sama á
við um alla þá sem „fara erlendis“ þegar
þeir fara utan eða til útlanda. Maður getur
leyft sér að nefna það við sína nánustu að við
förum ekki erlendis, heldur dveljum erlendis. Um er
að ræða dvöl á staðnum en ekki för til hans. Miðað
við hina almennu notkun þess að „fara erlendis“ er
leikurinn sennilega tapaður – og þá verður bara að
hafa það.
Þórarinn Eldjárn vék raunar að því að „fara er-
lendis“ í fyrrgreindum fyrirlestri sínum. Hann, eins
og aðrir góðir menn, barðist gegn þessari notkun
og lagði það á sig, í þágu málstaðarins, að yrkja
minnisvísu til að fæla fólk frá þessum ljóta sið:
Menn sem nota málið skakkt
mikið straff skal á þá lagt
Ef þeir fara erlendis
þeir aftur komi hérlendis.
Þetta var áður en Þórarinn las, sér til skelfingar,
minningargrein um Tómas Sæmundsson eftir eng-
an annan en Jónas Hallgrímsson í Fjölni 1843. Þar
sagði listaskáldið góða um hinn látna: „En er herra
Steingrímur var að fara erlendis vetrarlangt að
taka biskupsvígslu í Danmörku kom hann Tómasi í
Bessastaðaskóla.“
„En krosstré brotna eins og aðrir raftar – og allra
bestu þagna stundum kjaftar,“ sagði í Bílavísum
forðum. Hvað getum við sagt, dauðlegir menn, fyrst
ódauðlegt skáldið og eilífur verndari íslenskrar
tungu lét biskupinn „fara erlendis“. Útbreiðsla orð-
taksins er þegar svo mikil, eins og Þórarinn sagði í
uppgjöf, að hún verður líkast til ekki heft úr þessu,
ekkert frekar en útbreiðsla lúpínu eða skógarkerfils.
Þrátt fyrir þessa „málfarslúpínu“ verðum við að
vona, á degi íslenskrar tungu og í minningu Jónasar
Hallgrímssonar, að traust ríki áfram í sambandi
þjóðar og tungu, eða öllu heldur ást, sú sama ást og
birtist hjá Jónasi og Þórarinn minnti á í erindi sínu:
Ástkæra ylhýra málið
og allri rödd fegra!
Blíð sem að barni kvað móðir
á brjósti svanhvítu;
móðurmálið mitt góða,
hið mjúka og ríka,
orð áttu enn eins og forðum
mér yndið að veita.
Jónas
Haraldsson
jonas@
frettatiminn.is
HELGARPISTILL
Te
ik
ni
ng
/H
ar
i
• Framsækni í alþjóðlegri fjármálakreppu
Hörður Arnarson, forstjóri Landsvirkjunar
• Ráðdeild og sóknarfæri í orkuvinnslu
Einar Mathiesen, framkvæmdastjóri orkusviðs
• Traust vinnst með sátt við samfélagið
Ragna Árnadóttir, aðstoðarforstjóri
• Spurningar og umræður
Fundarstjóri er Magnús Þór Gylfason,
yfirmaður samskiptasviðs.
HAUSTFUNDUR LANDSVIRKJUNAR 2012
Hilton Reykjavík Nordica 21.11. kl. 14-16
Arður í orku
framtíðar
Hlutverk Landsvirkjunar er að hámarka afrakstur af þeim
orkulindum sem fyrirtækinu er trúað fyrir með sjálfbæra
nýtingu, verðmætasköpun og hagkvæmni að leiðarljósi.
Á haustfundinum ræðum við framtíðarhorfur, tækifæri
og samfélagslegt hlutverk Landsvirkjunar.
Allir velkomnir
Skráning á www.landsvirkjun.is
46 viðhorf Helgin 16.-18. nóvember 2012