Bændablaðið - 03.10.2013, Side 38

38 Bændablaðið | Fimmtudagur 3. október 2013
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen garðyrkjufræðingur
Rjúpan er á margan hátt
sérkennilegur fugl, hún skiptir
litum eftir árstíðum og er fiðruð um
tærnar. Í huga margra er hún tengd
vetrinum. Mörgum finnst rjúpur
ómissandi hluti af jólunum og að
það séu engin jól nema rjúpur séu
á boðstólum á aðfangadagskvöld.
Við minnisleysi er gott að bera
rjúpnaheila á gagnaugað.
Rjúpur eru hánorrænir fuglar og
koma víða fyrir í þjóðsögum landa á
norðurhveli. Á latnesku nefnist rjúpan
Lagopus mutus en þar sem sú íslenska
telst sérstök deilitegund gengur hún
undir fræðiheitinu Lagopus mutus
islandorum. Hér á landi eru aðallega
tvö heiti notuð, kvenfuglinn nefnist
rjúpa en karlfuglinn karri. Einnig
eru þekkt nöfn eins og rjúpkarri,
hrókeri og ropkarri.
Heitið rjúpa sé þekkt frá því
á 13. öld en að uppruni þess sé
umdeildur. Sumir telja það mjög
fornt og skylt litháíska orðinu
„raubas“ sem þýðir grádröfnóttur
eða indóevrópska orðinu „(e)
reub(h)“ sem þýðir jarpur og
vísa til sumarbúnings rjúpunnar.
Aðrir segja að orðið rjúpa tengist
sagnorðinu að ropa og latneska
orðinu „raucus" sem þýðir rámur.
Samkvæmt þessu er rjúpan rámi
fuglinn eða fuglinn sem ropar.
Þeir sem þekkja til rjúpunnar
vita að um varptímann gefur
karrinn frá sér djúp rophljóð, til
að gefa til kynna varpsetur sitt, sem
er eitthvað á þessa leið: karrrrrrrr
ka ka ka karrrrrrrrrr ka ka ka ka.
Goggunarröð innan hópsins
Rjúpan er af orraætt og eini
villti hænsnfuglinn á Íslandi.
Ættingjar hennar eiga heimkynni
allt í kringum Norðurpólinn,
Skotlandi, á stöku stað í Ölpunum
og Pýreneafjöllum. Þær eru einnig
þekktar í Altaífjöllum í Mongólíu
og í hlíðum Fuji í Japan.
Hér er rjúpan algeng um allt land
og heldur sig í þurrlendismóum eða
lyngheiðum til fjalla. Fuglarnir eru
félagslyndir og finnast því yfirleitt
í hópum. Umgengnisreglur innan
hópanna eru strangar og hegðun
rjúpunnar ræðst af goggunarröð.
Þær helda sig út af fyrir sig yfir
hávarptímann. Rjúpur eru jurtaætur
og gefur fjallalyngið þeim hið sér-
staka bragð sem margir sækjast eftir.
Rjúpan skiptir litum eftir
árstímum. Á veturna er hún næstum
alhvít og samlit snjónum þannig
að erfitt getur reynst að sjá hana.
Þegar líða tekur að sumri fer hún
í sumarbúning og verður jörp eða
móleit á litinn. Karrinn tekur sumar-
búninginn seinna en kvenfuglinn
og er því meira áberandi um
fengitímann.
Eggin í hreiðrinu
Varpið hefst yfirleitt í lok maí með
því að kvenfuglar finna sér laut innan
varpsvæðis sem karrinn ver af hörku.
Rjúpan fóðrar holuna með stráum,
mosa og dálitlu af fiðri og verpir tíu
til ellefu eggjum í hana.
Í þjóðsögum Jóns Árnasonar segir
að ef maður finni rjúpnahreiður að
vori eigi ekki að taka eggin undan
henni heldur að láta hana verpa við.
Það er gert með því setja lítinn staur
upp á endann á milli eggjanna, við
hliðina á því eða með því að setja
tréspæni í hreiðrið þannig að það
standi hærra en eggin. Þegar búið
er að þessu sest rjúpan á hreiðrið
og heldur áfram að verpa þar til
staurinn fer á kaf. Af þessu er dregið
orðatiltækið að rembast eins og
rjúpan við staurinn. Sagt er að rjúpan
haldi áfram að verpa þangað til hún
hefur orpið nítján eggjum en deyi á
því tuttugasta. Menn eiga því að hafa
gætur á hreiðrinu og taka staurinn
og eggin burt þegar þau eru orðin
nítján því það þykir níðingsverk að
láta hana verpa sig til dauða.
Sagt er að eggin standi jafnan á
stöku í hreiðrinu og að menn eigi
jafnmörg börn og eggin eru í fyrsta
rjúpuhreiðrinu sem þeir finna á
ævinni.
María mey og rjúpan
Einu sinni bað María mey alla fuglana
að koma á sinn fund. Hún vildi prófa
trú þeirra og skipaði þeim að vaða
eld. Fuglarnir þorðu ekki annað en
að hlýða henni og óðu því hver á
eftir öðrum út í bálið, allir nema
rjúpan. Þegar fuglarnir komu yfir
eldinn var fiðrið brunnið af fótum
þeirra og hafa þeir verið fiðurlausir
á fótunum æ síðan. Rjúpan óð ekki
bálið og er því fiðruð á fótunum.
Guðsmóðirin reiddist rjúpunni
fyrir að óhlýðnast sér og lagði á
hana að verða allra fugla meinlaus-
ust og vegna þess er rjúpan ofsótt
og lifir í sífelldum ótta um líf sitt.
María mildaði dóminn með því að
láta rjúpuna skipta um lit eftir árs-
tíðum þannig að rándýr sjá hana
síður.
Kennir þegar kemur að hjartanu
Dómur Maríu var svo harður að
meira að segja bróðir rjúpunnar,
fálkinn, ofsækir hana. Þegar fálk-
inn hefur veitt systur sína rífur hann
hold hennar inn að hjartanu en þegar
hann tekur síðasta bitann rennur
upp fyrir honum að bráðin er systir
hans og þá vælir hann ámátlega. Af
þessu er dreginn málshátturinn: Það
kennir þegar kemur að hjartanu.
Náttúrulegar stofnsveiflur
Mörgum þykir gaman að fara á
rjúpnaveiðar á haustin. Fuglarnir
eru yfirleitt skotnir með haglabyssu
og þeir hittnustu koma klyfjaðir til
byggða. Mörgum þykir ómissandi að
hafa rjúpu í jólamatinn en sjálfur hef
ég aldrei kunnað að meta þær.
Miklar náttúrulegar sveiflur eru í
rjúpnastofninum. Hann nær lágmarki
um það bil einu sinni á áratug en vex
þess á milli þar til hann nær hámarki.
Talið er að nær helmingur allra full-
orðinna rjúpna falli á hverju ári og
allt að níutíu og fimm prósent unga
drepist fyrsta veturinn.
Rjúpnaveiðar með vaði
Jónas Jónasson frá Hrafnagili segir
að fyrr á tímum hafi verið algengt
að snara rjúpuna í vað. „Tveir menn
voru við veiðina og höfðu vað á milli
sín, 30 til 40 faðma langan, gerðan
úr hampi eða togþræði. Á miðjum
vaðnum voru tvær eða þrjár snörur
úr taglhári; var snörunni smeygt ofan
á höfuðið á rjúpunni. Í Eyjafirði var
tíðara að hafa net á miðjum vað. Var
þessi veiði augnraun mikil, þegar
alsnjóa var og bjart uppyfir, og varð
margur sjóndapur af snjóbirtu af þess-
um rjúpnaveiðum. [. . .] Sums staðar
mun hafa tíðkazt að skjóta rjúpur um
miðja 18. öld, helzt syðra, en fátt var
nú samt um byssur þá í landi hér.“
Til ýmissa hluta nytsamlegar
Til að kona elski bónda sinn skal
saxa niður rjúpnahjarta og gefa henni
með mat. Rjúpnagall þykir gott við
augnveiki. Við minnisleysi á að bera
rjúpnagall eða rjúpnaheila á gagn-
augað einu sinni í mánuði eða borða
steikta rjúpnalifur.
Ef rjúpur koma snemma til
byggða á haustin boðar það harðan
vetur. Áður fyrr notuðu veður-
spámenn uppblásinn rjúpusarp eða
kýrblöðru fyrir loftvog. Ef sarpurinn
eða blaðran var mjög hörð boðaði það
storm en ef þau voru lin boðaði það
hægviðri og stillu.
Sumir segja að ef kona leggist í
rjúpnafiðursæng um barnsburð verði
fæðingin mjög erfið, aðrir segja að
leggja megi rjúpnafiður undir konu til
að auðvelda fæðingu. Ef rjúpnafiður
er eingöngu í sæng manns getur hann
ekki dáið.
Að rembast eins og rjúpan við staurinn
Rjúpa (Lagopus muta).
Rjúpnamolar
Egg
Rjúpan verpir að jafnaði tíu
til ellefu rauðbrúnum og
svartdílóttum eggjum. Eggin
eru um 25 grömm á þyngd
og útungun tekur þrjá vikur.
Ungarnir koma vel þroskaðir
og sjálfbjarga úr eggi og þeir
yfirgefa hreiðrið um leið og
þeir eru orðnir þurrir. Þeir
verða fleygir á tíu dögum
en móðirin fylgir þeim í um
mánaðartíma.
Sultur og seyra
Ef vanfær kona borðar
valslegna rjúpu eða annan
valsleginn fugl fær barnið
valbrá. Ætíð er sultur og
seyra í því búi þar sem mikið
er veitt af rjúpum.
Rjúpur frá Grænlandi
Talið er að íslenski rjúpna-
stofninn sé upprunninn
á Grænlandi og stundum
þvælast grænlenskar rjúpur
til Íslands.
Jurtaætur
Fullorðnar rjúpur eru jurta-
ætur. Fyrstu vikurnar lifa
ungarnir á skordýrum og
kornsúrulaukum en þegar
þeir verða eldri minnkar
hluti skordýra í fæðu þeirra.
Á haustin er grasvíðir mikil-
vægasta fæða rjúpunnar en á
veturna lifir hún mest á fjall-
drapa, birki og rjúpnalaufi.
Veðurboðar
Ef rjúpur koma snemma
til byggða á haustin boðar
það harðan vetur. Áður
fyrr notuðu veðurspámenn
uppblásinn rjúpusarp eða
kýrblöðru fyrir loftvog. Ef
sarpurinn eða blaðran var
mjög hörð boðaði það storm
en ef þau voru lin boðaði það
hægviðri og stillu.
Verja óðalið af hörku
Karrarnir eru afkastamiklir
við hreiðurgerð og búa til
mörg hreiður innan óðals
sem þeir helga sér. Karl-
fuglinn ver óðalið af hörku
á meðan rjúpan ungar út.
Karrarnir hópast saman að
loknu klaki og taka ekki þátt í
ungauppeldinu.
Vor, haust og vetur
Rjúpur eru stöðugt að skipta
um bolfiður og fella fjaðrirnar
þrisvar á ári, á vorin, haustin
og veturna. Flugfjaðrir fella
þær einungis einu sinni á ári.
Ástarörvun
Til að kona elski bónda sinn
skal saxa niður rjúpuhjarta og
gefa henni með mat. Rjúpna-
gall þykir gott við augnveiki.
Við minnisleysi á að bera
rjúpnagall eða rjúpnaheila
á gagnaugað einu sinni í
mánuði eða borða steikta
rjúpnalifur.